W przeciągu zaledwie czterdziestu lat w rolniczymkrajobrazie Białostocczyzny pojawiło się miasto
o dużym znaczeniu w regionie i sławie wykraczającej
poza granice Polski. Do tej pory okoliczna ludność
zastanawia się nad fenomenem Moniek - jak było możliwe
powstanie miasta tam, gdzie nikt tego nie oczekiwał. Fakt powstania i rozwoju miasta Mońki jest bezsporny, natomiast dzieje obszaru obecnej gminy czekają na rzetelnie przeprowadzone badania. Żeby trochę przybliżyć Państwu wybrane fragmenty historii oddajemy w Wasze ręce niżej prezentowany szkic historyczny, jak to mówią dyletanci "ziemi bez historii". Szkic historyczny miasta i gminy Mońki
W 40-tą rocznicę uzyskania praw miejskich 1965-2005 Terytorium współczesnej gminy Mońki w przeszłości pozostawało w granicach różnych struktur państwowych. W średniowieczu były to: plemienne Mazowsze, Państwo Polskie, Księstwo Mazowieckie, Zakon Krzyżacki, Wielkie Księstwo Litewskie (1402-1569) i Korona Polska (1569-1795). Później (1795-1807) należało do Królestwa Prus, 1807-1915 do Imperium Rosyjskiego, 1915-1919 do Cesarstwa Pruskiego, 1919-1920 do Rzeczpospolitej Polskiej, 1920 do bolszewickiej Polskiej Republiki Rad, 1920-1939 ponownie do Rzeczpospolitej Polskiej, 1939-1941 do Białoruskiej Republiki Radzieckiej, 1941-1944 do Niemiec i od 1944 r. do Rzeczpospolitej Polskiej. Wchodziło też ono do różnych struktur Kościoła rzymskokatolickiego - początkowo do diecezji płockiej, później do 1798 r. do diecezji wileńskiej . W latach 1798-1808 terytorium tej gminy przynależało do diecezji wigierskiej, od 1808 r. do archidiecezji mohylewskiej, od 1849 r. do 1925 r. do diecezji, a w latach 1925-1992 do archidiecezji wileńskiej, od 1992 r. diecezji białostockiej, a później i obecnie do archidiecezji białostockiej. Obszar dzisiejszej gminy Mońki w pierwszym ćwierćwieczu XVI w. znalazł się w trzech parafiach: Goniądzu, Trzciannem i Kalinówce Kościelnej. Podziały parafialne przetrwały aż do XX w. Do kościoła parafialnego w Goniądzu należały: Ciesze, Dzieżki, Hornostaje, Jaski, Koleśniki, Kosiorki, Krzeczkowo, Łupichy, Mońki, Oliszki, Ołdaki, Potoczyzna, Pyzy, Rybaki, Sobieski, Świerzbienie, Zblutowo, Zyburty i Żodzie. Do kościoła parafialnego w Trzciannem: Boguszewo, Czekołdy, Dziękonie, Kiślak, Kołodzież, Konopczyn, Kuczyn, Kulesze, Lewonie, Magnusze, Masie, Mejły, Moniuszeczki, Przytulanka, Sikory, Waski, Wojszki, Zalesie i Znoski. Do kościoła parafialnego w Kalinówce: Dudki, Kropiwnica. Kościół parafialny w Goniądzu miał uposażyć wielki książę litewski Witold, który zmarł w 1430 r. Sto lat później, w 1536 r. prepozyt goniądzkiego kościoła szpitalnego św. Ducha, ks. Marek ze Skrzeszewa liczący ok. 70 lat, twierdził, że osobiście nie widział dokumentu fundacji kościoła farnego w Goniądzu, ale słyszał, że był fundowany przez księcia Witolda. Późniejsze dokumenty z lat 1484, 1500 lub 1504, które są jednak falsyfikatami, również wskazują na tego fundatora. Sprawa była jednak bardziej skomplikowana. Z badań historycznych wynika, że w Goniądzu funkcjonowały w średniowieczu dwa kościoły farne. Pierwszy z nich pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela usytuowany był przy Starym Rynku. Drugi kościół farny św. Agnieszki Męczenniczki mieścił się przy Rynku Nowym. 2 maja 1496 r. Aleksander Jagiellończyk wielki książę litewski, iżby kościół świętych Piotra i Pawła Apostołów we wsi jego Trzcianne nie miał uszczerbku w dochodach przez osadzenie kmieci na polach folwarku książęcego, z którego dziesięcina szła do tegoż kościoła, nadał mu: czynsz zwany meszne, po 4 gr z każdej włóki, wybierany corocznie przez wójta wielkoksiążęcego na Narodzenie Matki Boskiej od osadzonych kmieci we wsiach Trzciannem i Niewiarowie, zarówno Rusinów jak i katolików, tj. Polaków i Litwinów. Nie mieli go jednak dawać Rusini ze wsi Przytulaki i Boguszewa jako osadzeni na surowym korzeniu, chyba żeby się zechcieli przyznać do obrządku Kościoła rzymskiego; dwa łany opustoszałe w Trzciannem i z daniny swej goniądzkiej na świece do tegoż kościoła 3 rączki miodu, wybierane corocznie przez gajowego książęcego. 20 kwietnia 1511 Mikołaj Radziwiłł wojewoda wileński ufundował nowy kościół w Kalinówce, na cześć św. Anny, św. Mikołaja i św. Leonarda. Współczesna sieć osadnicza na terenie gminy Mońki została ukształtowana w XV i XVI w.
Na sejmie w Brześciu Litewskim w lutym 1505 r. Aleksander Jagiellończyk nadał marszałkowi dwornemu kniaziowi Michałowi Glińskiemu w dziedziczne posiadanie położoną na Podlasiu włość Goniądz. Kniaź był dworzaninem bliskim temu królowi. Po jego śmierci niesłusznie oskarżony o zdradę, został pozbawiony swych wielkich majątków przez Zygmunta I. 14 marca 1508 r. Gliński uszedł do Moskwy.
Przywilejem wystawionym 1 stycznia 1509 r. król Zygmunt I nadał dobra rajgrodzko-goniądzkie Mikołajowi Mikołajewiczowi Radziwiłłowi, wówczas wojewodzie trockiemu, późniejszemu wojewodzie wileńskiemu, kanclerzowi Wielkiego Księstwa Litewskiego.
8 stycznia 1515 r. Zygmunt I potwierdził nadanie i określił granice tej majętności. Radziwiłł przeprowadził "rewolucyjne" zmiany: zakładał nowe wsie, przebudował istniejące dawniejsze osadnictwo, komunikację, stworzył nową strukturę kościelną. Podstawową kwestią pozostawało zwiększenie osadnictwa. Radziwiłł dokonał trzebieży puszczy goniądzkiej.
W 1522 r. zmarł Mikołaj Mikołajewicz Radziwiłł. Spadkobiercami byli: wdowa Elżbieta z Sakowiczów Radziwiłłowa (zm. po 1542), synowie: Mikołaj biskup żmudzki (zm. 1529), Jan podczaszy dworny litewski (zm. 1542) i Stanisław dzierżawca uszpolski (zm. 1531). Nie byli zgodni ze sobą co do podziału ojcowizny. 3 sierpnia 1522 r. w czasie sejmu wileńskiego sprawę schedy rozsądzał sąd królewski. Ponownie zajmował się tym 13 kwietnia 1523 r. w związku ze skargą Elżbiety Radziwiłłowej na synów, że wbrew poleceniu królewskiemu usiłowali dokonać podziału między sobą majętności goniądzkiej i innych podlaskich. Król nie przystał na synowskie oczekiwania.
4 października 1524 r. sprawa ponownie trafiła pod sąd królewski. Tym razem z powództwa Jana Radziwiłła, który prosił władcę o to, by wyznaczył komisarzy, aby zjechali do Goniądza i dokonali tam podziałów. Zygmunt I na to przystał i wyznaczył termin komisji na: 25 grudnia 1524 r.
28 marca 1528 r. monarcha sprecyzował zasady podziału spadku: zamek Goniądz wraz z włością i wszystkimi dworami podlaskimi miała trzymać wdowa Elżbieta Radziwiłłowa, a gdy synowie dokonają podziału innych dóbr ziemskich litewskich, dopiero wtedy będą mogli podzielić majętność goniądzką, pod warunkiem wcześniejszego podpisania umowy z matką. Nie odpowiadało to synom. Toteż w ich imieniu biskup żmudzki Mikołaj Radziwiłł prosił monarchę, by w pierwszej kolejności mogli rozdzielić Goniądz i inne podlaskie włości, a dopiero wówczas pozostałe litewskie. Wdowa po Mikołaju Radziwille i jej synowie Mikołaj, Jan i Stanisław Radziwiłłowie doszli do porozumienia.
Sporządzony w 1526 r. inwentarz dóbr pozostałych po Mikołaju Mikołajowiczu Radziwille dzielił całość własności na 4 części: I część Goniądz - Elżbieta z Sakowiczów Radziwiłłowa, II część Rajgród - Jan Radziwiłł podczaszy litewski, III część Knyszyn z wójtostwem długołęckim i młynem Lewonie - Mikołaj Radziwiłł biskup żmudzki (zm. 1529), IV część Waniewo z wójtostwem boguszewskim - Stanisław Radziwiłł dzierżawca uszpolski. Wójtostwo boguszewskie obejmowało wówczas 49 włók chłopskich (ok. 809 ha). Prócz dochodów z gruntów kmiecych inwentarz wspominał o jeszcze innych wpływach z tej części - myta boguszewskiego, przynoszącego rocznie 10 kop gr litewskich. Jednak młyn i kuźnicę rudy darniowej Mikołaja Mieszkowskiego w Lewoniach zaliczono już do innej - części III dóbr, zwanej knyszyńską lub biskupią. W końcu 1529 r. król Zygmunt I zatwierdził ten podział. Wobec zagrożenia ze strony królowej Bony, która wmieszała się w spór Radziwiłłów, właścicieli Goniądza z Gasztołdami, właścicielami Tykocina, oba zwaśnione rody już w 1528 r. chciały zakończyć konflikt. 2 kwietnia 1528 r. podpisali porozumienie - Olbracht Gasztołd ze Stanisławem Radziwiłłem i Mikołajem Radziwiłłem biskupem żmudzkim - zmieniające dawną ugodę, jaką za swego żywota zawarł ojciec tych ostatnich Mikołaj Mikołajewicz Radziwiłł wojewoda wileński z Olbrachtem Gasztołdem. 30 czerwca 1528 r. król Zygmunt I akt tej ugody zatwierdził.
W postanowieniu tym wymienione zostało wójtostwo Mikołaja Pęskiego, który otrzymał je z nadania Mikołaja Radziwiłła. Wyliczało ono następujące wsie: Mikgowicze (= Kołodzież) - 20 włók, Cyszowie (= Ciesze) - 10 włók, Hornostaje - 20 włók, Rimdiewie (Romejki ?) - nie podano liczby włók, bo mieszkali tam poddani płacący solą czynsz do dworu knyszyńskiego, Masie, Mejły - 5 włók, odprawiający służbę i płacący czynsz do dworu knyszyńskiego, Oliszki - 3 włóki, odprawiający służbę i płacący czynsz do dworu knyszyńskiego, Koleśniki - włók (nie podano, a było ich tam 1 3), w Mikgowiczach (= Kołodzieży) z zezwolenia wojewody wileńskiego Mikołaja Radziwiłła osiedlił się jeden Tatarzyn, który trzymał 2 włóki, zamiast opłat obowiązany był pełnić służbę. Boguszewo, Lewonie, Kołodzież, Ciesze, Hornostaje, Masie, Mejły, Oliszki, Koleśniki to wsie obecnie położone w obszarze gminy Mońki, a w przeszłości (1509-1571) wchodzące w skład dóbr ziemskich Goniądz...
cdn...
