GONIĄDZ DO 1795 ROKU

 

Goniądz swoje istnienie zapoczątkował jako mazowiecki gród ziemi wiskiej. O jego dużym znaczeniu od najdawniejszych czasów zdecydowało korzystne położenie geograficzne i komunikacyjne. Położenie nad rzeką Biebrzą, na skraju wysokiej skarpy, na krawędzi Kotliny Biebrzańskiej, w pobliżu Osowca jedynego miejsca przeprawy przez rzekę to niewątpliwie istotne walory środowiska naturalnego mającego bezpośredni wpływ na dalsze losy miasta. Drugi nie mniej ważny czynnik to fakt, że przez Goniądz biegły dwa nadbiebrzańskie szlaki z Grodna do Wizny. Pierwszy z nich wyznaczają wczesnośredniowieczne grodziska, począwszy od Wizny poprzez Radziłłów w okolicach którego przekraczał rzekę Wissę, następnie Osowiec, Goniądz, a stąd lewym południowym brzegiem Biebrzy przez Dolistowo, Grodzisk, Grodziszczany do Grodna. Drugi trakt z Wizny do Grodna przez przeprawę biebrzańską w Osowcu przebiegał jej prawym brzegiem. Drugi trakt posiadał odgałęzienie do Kamiennego Grodu i dalej do Ełku.

            Swemu znakomitemu położeniu Goniądz zawdzięczał, że od najdawniejszych czasów był już traktowany jako stolica powiatu. Wschodnią granicę mazowieckiego władania określili książęta mazowieccy Siemowit i Trojden. Przebiegała ona około dwóch mil od Grodna. W 1351 roku po śmierci księcia ziemi płockiej i wiskiej Bolesława, król polski Kazimierz Wielki przyłączył te tereny do Królestwa Polskiego. W roku 1355 książę mazowiecki Ziemowit wziął w zastaw na trzy lata od Kazimierza Wielkiego ziemię zakroczymską i wiską. 14 sierpnia 1358 roku zanotowano w Grodnie pierwszą wzmiankę pisaną o Goniądzu jako stolicy powiatu należącego do ziemi wiskiej. W tym samym roku podpisano w Grodnie akt rozgraniczenia rubieży państwowej przez księcia mazowieckiego Ziemowita i księcia litewskiego Kiejstuta. Wyznaczona linia graniczna biegła od Kamiennego Brodu na granicy pruskiej, dalej tą granicą do Rajgrodu, następnie wzdłuż rzeki Netty do jej ujścia do Biebrzy, dalej Biebrzą do Dolistowa, do ujścia Brzozówki, stamtąd do źródeł Czarnej, stąd rzeczką Sokołdką do Supraśli, a rzeką Supraśl do Złotorii i dalej do ujścia Niewodnicy do Narwi. W/w akt stwierdzał, że tereny po stronie mazowieckiej stanowią powiat goniądzki ziemi wiskiej.

            Powiat goniądzki z racji swego położenia przy granicy z Państwem Krzyżackim znalazł się przejściowo w ich władaniu. W grudniu 1382 roku w Brodnicy książę mazowiecki Ziemowit IV wspólnie z bratem Januszem I zastawili Zakonowi Krzyżackiemu zamek w Wiznie wraz z powiatem goniądzkim. W styczniu 1402 roku Ziemowit IV wykupił ostatecznie zastawione ziemie. Niestety nie unormowało to sytuacji samego Goniądza, gdyż Krzyżacy w tajnym układzie odstąpili ziemie goniądzkie Wielkiemu Księciu Litewskiemu – Witoldowi. Spowodowało to oczywiście skargi książąt mazowieckich. Krzyżacy wyparli się jednak tego rodzaju machinacji, przypisując złą interpretację układu przez Witolda. Należy pamiętać, że Goniądz znajdował się w miejscu granicznym trzech państw: Mazowsza, Litwy i Państwa Krzyżackiego. Biebrza oddzielała Mazowsze od Litwy, a uchodząca do Biebrzy prawie w samym Goniądzu rzeka Ełk była granicą Państwa Krzyżackiego i Mazowsza. Położenie Goniądza przy granicznej rzece Biebrzy spowodowało budowę nowego bezpiecznego, omijającego pogranicze z Krzyżakami szlaku komunikacyjnego. Nowy trakt zastąpił dotychczasowe biegnące przez Goniądz. Niestety nowy szlak nazywany drogą Witoldową omijał z daleka Goniądz. Bieg nowej trasy wyznaczyły: most w Straży na Sokołdzie, w Karczmisku na Czarnej, w Knyszynie na Jaskrance i Lewoniach na Nereśli. Droga została odnowiona w 1510 roku. Prawdopodobnie po wykupieniu powiatu goniądzkiego z rąk Krzyżaków doszło do jego podziału, przy czym część wschodnia znalazła się w rękach Litwinów, natomiast zachodnia została przy Mazowszu. Część litewska ziem powiatu goniądzkiego podporządkowana została władzy namiestników bielskich. Od roku 1488 funkcję namiestnika pełnił Mikołaj Radziwiłł, a następnie jego syn Mikołaj Mikołajewicz Radziwiłł. W 1505 roku na sejmie w Brześciu Litewskim król Aleksander Jagiellończyk nadał w zarząd starostwo bielskie wraz z Goniądzem swemu marszałkowi Michałowi Glińskiemu. Zarząd tego ostatniego nie trwał zbyt długo, bo tylko do marca 1508 roku, gdy prawdopodobnie niesłusznie oskarżony o zdradę, został pozbawiony swoich majątków przez Zygmunta I i w rezultacie zbiegł do Moskwy. W następnym 1509 roku Zygmunt I nadał dobra goniądzkie i rajgrodzkie wcześniejszemu namiestnikowi tych ziem Mikołajowi Radziwiłłowi wojewodzie trockiemu. W 1518 roku cesarz Maksymilian I nadał Mikołajowi Radziwiłłowi tytuł księcia na Goniadzu i Medalach.

Mikołaj Radziwiłł zasłynął z rewolucyjnych zmian w swoich dobrach, zakładając nowe wsie, przebudowując osadnictwo, komunikację, tworząc nową strukturę kościelną. Zaczęto mówić o prywatnym państewku goniądzko – rajgrodzkim Radziwiłła. Radziwiłłowie posiadali w swoich dobrach nie tylko poddanych chłopów i mieszczan, ale także własną szlachtę, sądownictwo, hierarchię urzędniczą. Stolicą państwa był Goniądz. Tu na skarpie nad Biebrzą znajdował się radziwiłłowski zamek, zamieszkały przez rodzinę rządzącego, stąd wydawano dyspozycje dotyczące funkcjonowania państwa. Pierwszy opis zamku z 1571 roku brzmi:

Zamek Goniądzki tuż u miasta, mało nie w mieście, przez przekop zarosły, k niemu most, a z niego przez wzwod na dobrych łańcuchavh zawieszony, weście do baszty dębowej, starej, gliną oblepionej, a z niej we wrota, pod wieżą dębową, nachyloną na jedną stronę, do zamku wchodzą. W tem zamku mimo tę wieżę nad wroty, a dwie z boków przeciwko sobie. Owa wszystkie cztery jakoby na krzyż stoją. Ganki w zamku po obu stron, jedne na drugich, słupi podparte. Z tych ganków, komory grodnie gęsto podziałane. A przy wieży po lewej stronie sala wielka jest, wyższej jeszcze niż wtóry ganek postawiona. Wyzrzenie ma na mazowiecką ziemię. Wszystko staro obleciało. A ta wieża, która przeciwko wieży nad wroty, na drugiej stronie postawiona stoi, ma z obu stron podle siebie gmachy: Po prawej stronie tyłem do niej stanąwszy, jest sala, która w zamek patrzy, a dalej tej sale, izba niemała, 4 okna szklane w niej, w ołów robione. Z tej izby ganeczek do potrzebnej komórki. Przeciwko tej izby, komnata dobra, z komórką potrzebną i z kominem murowanym, dwie oknie szklane w niej, jedno w drzewo robione, a drugie w połowicę w drzewo, a połowicę w ołów. Między tą izbą, a komnatą jest sień, komin murowany w niej, z małym przedsionkiem. Z sieni tej ( w której też okno szklane w drzewo robione jest) w boku izdebka jest mała, dwie oknie w niej, w ołów robione, a zprzedsionku, który jest przed komnatą, schodek idzie na dół do sionki, z której sionki izdebka jest, gdzie praczki mieszkały. Z niej komórka, którą niemal wszytek komin murowany zastąpił, bo tam chusty białe odwarywano. Z tejże izdebki, drugie drzwi są do grodnie, która podle izdebki jest. Przeciwko tej izdebce komora jest prosta, gliną oblepiona zewnątrz. Po lewej stronie zaś wieży, z ganku do sieni weście jest. Po prawej ręce wszedłszy w sień, izba wielka, w niej pięć okien w ołów robionych, jedno w niektórych nieco w drzewo przyczynku jest, cztery dobre, piąte stłuczone. Z tej izby komnatka z kominem jest, do połowice murowanym, w tej komnacie okna trzy w ołów robione, także z niejakiem przyczynkiem w drzewo, dalej potrzebna komórka. Przeciwko tej wielkiej izbie wyższej pomienionej izdebka jest, w niej trzy okna szklane, w ołów i drzewo robione. Z tej izdebki komnata, z kominem murowanym, w niej też 3 okna w ołów robione. W tej komnacie, podle drzwi do potrzebnej komórki, schodek jest na dół do grodnie. A z tej grodnie wyście jest na ganek. W tejże grodni wyście jest na ganek. W tejże grodni wzwodek jest gliną z onej strony zalepiony, gdzie czasu przygody, zniść z zamku może. Z komórki też zasię potrzebnej, która jest z tej pomienionej komnaty, wyście jest na ganek, a z boku weście w grodnią wielką pod wieżą, z której grodnie wyjście też jest na ganek. Item. W wieży tej, która na prawej ręce wszedszy w zamek stoi, kapliczka jest założenia Świętej Trójce, w niej trzy ołtarzyki, ale wszystko popsowano i kościelnych rzeczy nie masz namniej. Item. Na tem placu, który w pośrodku zamku jest, po lewej stronie dom jest poziemy, sień, a izba wielka, z kominem murowanem, 6 okien szklanych w ołów robionych w niej. A pod tem domem piwnica dobra, z kamienia murowana, w niej statkow: kłód dobrych, piwnych 10, czwiertka 1, baryłka 1, liej do piwa zlewania w beczki 1, beczka solna 1, beczek piwa 5, tych, z wierzchu pomienionych, 5 pełnych. A chleba bochnów 28. Przeciwko temu domowi kuchnia jest w zrąb urobiona, z kominem murowanem wielkim, a do tej kuchnie izdebeczka z sienką przystawiona jest, ale z kuchnie do niej nie chodzą. Musi obeść. W tem zamku stołów prostych jest 12, a ławek 11, okrom ław, co przy ścianach. Przy tem zamku przygrodek jest, oparkaniony w koło dylami, ale niedobrze. Tuż u przygrodku pod zamkiem nad rzeką dom jest czeladny, hrydnia, piec wielki przegrodzony, o dwóch czeluściach. Przeciwko hrydniej komora prosta, w pośrodku sień, dranicami wszystko pokryto. Dalej tego domu, od zamku odchodząc, stajnie dwie przeciwko sobie, w ciesi urobione, dranicami pokryte. W pierwszej stanie 22 konia, a we wtórej 43. Przeciwko tej wtórej stajni domek kowalski, sień, komin kowalski w niej. Z sieni hrydnia z komorą, dranicami wszystko pokryte. Dalej tej wtórej stajnie, dom dranicami pokryty, sień, a izba biała. W tem domu praczki mieszkały. I dalej idąc browar, w nim 2 kadzi, tok, koryto. Podle tego browaru dom, a izba biała dla miodu kiśnienia. Między tem browarem, a wtórą stajnią, za domem, gdzie praczki mieszkały jest ogród, który teraz jęczmieniem posiany jest 1.

Najprawdopodobniej zamek został wzniesiony na początku XVI wieku.

Państwo goniądzko–rajgrodzkie posiadało szeroką autonomię. Król polski Zygmunt I w 1517 roku uwolnił Mikołaja Radziwiłła, jego żonę i ich prawne potomstwo wraz z wszystkimi mieszkańcami Goniądza I Rajgrodu od podległości sądom ziemskim starostów, kasztelanów i wojewodów. Uwolnił ich także od władzy urzędników dworskich i ziemskich, od wszelkich opłat pieniężnych i naturalnych, od służby wojskowej w powiatowych chorągwiach. Mogli być powołani jedynie przez sąd królewski oraz posyłać poczty lub płacić podatki wojenne osobiście wezwani przez króla lub hetmanów. Szlachta goniądzka nie była zadowolona z takiej władzy skupionej w ręku Radziwiłła, często skarżąc się królowi z łamania praw szlacheckich przez namiestnika. Mikołaj Mikołajewicz Radziwiłł zmarł w 1522 roku. Po kolejnej skardze goniądzkiej szlachty w październiku 1529 roku zapadł wyrok wyzwalający ją spod juryzdykcji i ucisku Radziwiłła, przyznając im przywileje i wolność przypisaną szlachcie Wielkieg Księstwa Litewskiego.

Do podziału dóbr po zmarłym Mikołaju Radziwille król Zygmunt I wyznaczył czterech spadkobierców: trzech synów, Jana, Mikołaja i Stanisława oraz wdowę Elżbietę Sakowiczównę. Ostatecznego podziału spadku dokonano na Boże Narodzenie w 1526 roku. Zwlekanie z podziałem ziemi było pewnie wybiegiem Radziwiłłów, gdyż jego brak nie pozwalał królowi Zygmuntowi I na wszczęcie postępowania o odebranie części latyfundiów. Inwentarz majętności goniądzkiej w tym okresie przedstawiał się następująco:

I CZĘŚĆ ZAMEK GONIĄDZ

Miasto Goniądz wraz z mieszczanami Okolnymi:

Wł. 108 (płat 1 zł od wł. ),

Z tego mansjonarzom i kaplicznikom idzie 80 zł,

Wójtowi goniądzkiemu 10 zł,

Na zamek zostaje 36 zł, 37 gr,

Ogrodów 112 (płat 3 gr od 1 ogrodu),

5 kop 36 gr idzie na zamek,

wójt goniądzki 3 wł.,

wójtostwo kalinowskie 152 wł.,

wójt kalinowski 15 wł.,

wójtostwo moniuszkowskie 67 ½ wł.,

wójt moniuszkowski, Moniuszko wł. 10,

służebnicy 14 ½ wł.,

Razem 362 ½ wł., wójtowskich 25 wł. = 388 ½ wł.2

 

Jeden ze spadkobierców biskup żmudzki Mikołaj Radziwiłł, ażeby zażegnać konflikt z królową Boną oraz dworem królewskim w grudniu 1528 roku darował zaledwie ośmioletniemu królewiczowi Zygmuntowi Augustowi dobra: Knyszyn, Długołękę i Krypno. Nie zgodził się z tą decyzją drugi z braci Stanisław i dopiero grozba pospolitego ruszenia szlachty ziemi bielskiej przeciwko niemu zakończyła spór. Królowa Bona wyznaczyła dzierżawcę królewskiego Aleksandra Chodkiewicza, który przejął dwór w Knyszynie. W 1536 roku nastąpiło odgraniczenie dóbr goniądzkich od knyszyńskich. Po śmierci Jana Radziwiłła w 1542 roku ostatniego męskiego potomka, włości goniądzko – rajgrodzkie oraz pozostałe dobra podlaskie przypadły jego trzem córkom: Petroneli, Annie i Elżbiecie. W wyniku rozdziału dóbr spadkowych w 1545 roku najstarsza Petronela, żona wojewody połockiego Stanisława Dowojny otrzymała Goniądz i Rajgród. W 1551 roku król polski Zygmunt August wyraził zgodę na objęcie dóbr. W okresie swojego zwierzchnictwa nad ziemiami goniądzkimi 15 lutego 1547 roku w Wilnie Petronela i Stanisław Dowojno nadali miastu prawo chełmińskie, typowe dla miast mazowieckich, usuwając z miasta wszystkie inne prawa i zwyczaje. W 1563 roku Stanisław i Petronela Dowojno przebywali w Połocku, gdzie Stanisław dowodził obroną tamtejszego zamku przed wojskami Iwana IV Groźnego. W lutym tegoż roku twierdza Połock została zdobyta, a Dowojnowie znalezli się w niewoli moskiewskiej. Na wieść o niewoli Dowojnów, Anna Radziwiłłówna siostra Petroneli zwróciła się do rady panów litewskich o przekazanie pod jej opiekę dóbr goniądzko – rajgrodzkich. Rada pod przewodnictwem biskupa wileńskiego Waleriana przychyliła się do prośby Anny. Po szybkiej śmierci Petroneli w 1564 roku w niewoli moskiewskiej Anna Radziwiłłówna poczuła się całkowitą właścicielką Goniądza i Rajgrodu, potwierdzając i wystawiając we własnym imieniu dokumenty i przywileje regulujące stosunki prawne, własnościowe i gospodarcze dotyczące ziem goniądzko rajgrodzkich. Pośpiech Anny w przejmowaniu ziem był podyktowany nieobecnością na Litwie króla, który wówczas przebywał na sejmie w Piotrkowie, gdyby nie ten fakt to z pewnością kuratelę nad Goniądzem przejęli by słudzy monarchy. Oczywiście król nie zaniechał przyłączenia dóbr goniądzko–rajgrodzkich do włości knyszyńskiej, którą już posiadał. Pierwsze rozmowy na ten temat były już przeprowadzone w trakcie rozmów poselstwa Rzeczypospolitej w Moskwie dotyczące uwolnienia Dowojnów. W testamencie z 1566 roku Stanisław Dowojno umieszcza klauzulę, że król otrzyma trzecią część dóbr w wieczyste posiadanie po Petroneli Radziwiłłównie. Po uzyskaniu wolności przez Stanisława Dowojno w grudniu 1567 roku sporządza on nowy testament zmieniając zasady sukcesji. W czasie zarządzania omawianymi ziemiami przez Annę Kiszczynę powstały cztery akty: z 5 maja 1569 r., 15 kwietnia 1571 r., 10 czerwca 1511 r., 6 września 1571 r., z których trzy wystawiła osobiście, a dotyczyły one przekazania państwa goniądzko–rajgrodzkiego królowi Zygmuntowi Augustowi. Nie była to jednak darowizna dla króla Polski, ale osobista darowizna Zygmuntowi Augustowi i jego potomkom. W zamian za ostateczne ustąpienie z dóbr goniądzkich król darował Annie dobra Sielce. Na przełomie 1571 i 1572 trwało przejmowanie darowizny i włączanie jej do starostwa knyszyńskiego. Prace związane z przejmowaniem przerwała śmierć króla w lipcu 1572 roku. W następnym roku przejmowanie darowizny wznowiono.

Poza Goniądzem w skład nowo przyłączonej majętności wchodziły wioski: Szaciły – włók 3

Smogorówka – włók 18,5

Krzecze – włók 11,5

Klewianka – włók 25,5

Piwowary – włók 12

Dziemidy – włók 2

Szpakowo – włók 14

Dudki – włók 7,5

Potoczyzna – włók 16,5

Przytulanka – włók 12

Rusaki – włók 2

Konopki – włók 4

Gińce – włók 0,5

Krasowo – włók 9

Zaprudzie – włók 1

Boguszewo – włók 30,5

Zalesie – włók 5,5

Trzcianne – włók 32

Trzcianne- Użybole- włók 13

Trzcianne-Poświętne-włók 5,5

Dobarz – włók 55

Romejki – włók 4,5

Ginie – włók 1,5

Hornostaje – włók 19,5

Oliszki – włók 2

Dzieżki – włók 2

RAZEM – włók 310

W sumie król zyskał 8.250 ha nowych ziem, nie wliczając w podaną liczbę lasów, zarośli i nieużytków. Reorganizacja folwarków była pierwszą zmianą jaką wprowadzono po przyłączeniu do dóbr knyszyńskich. Śmierć króla wywołała gorące dyskusje szlachty nad monarszym spadkiem. Prawną spadkobierczynią majątku ruchomego i nieruchomego była Anna Jagiellonka, natomiast dobra knyszyńsko – goniądzkie znajdowały się pod zarządem zaufanego Jagiellonom Stefana Bielawskiego. Nowo wybrany król Henryk Walezy nie orientujący się w wewnętrznych sprawach Rzeczpospolitej nadał ziemie knyszyńskie wraz z Goniądzem Janowi Zamoyskiemu staroście bełskiemu. 6 maja 1574 roku król Henryk Walezy polecił Stefanowi Bielawskiemu by ten przekazał zarządzanie ziemiami knyszyńskimi Janowi Zamoyskiemu. Niestety nie odbyło się to tak sprawnie jak tego życzył sobie król, gdyż Stefan Bielawski zobligowany przez zmarłego króla do strzeżenia powierzonych ziem dla spadkobierców z rodziny Jagiellonów nie zamierzał dobrowolnie ustąpić. Dopiero w 1577 roku konflikt między Bielawskim, a Zamoyskim zakończył się sukcesem tego ostatniego. Dla prawnej spadkobierczyni Anny Jagiellonki przeznaczono oprawę z dochodów starostwa goniądzkiego oraz innych dóbr podlaskich i mazowieckich w 1574 roku. W maju tego samego roku sporządzono inwentarz dóbr knyszyńskich i goniądzkich. Wynikało z niego, że do zamku goniądzkiego należały 3 folwarki. Pierwszy goniądzki (z siedzibą w Klewiance) obejmował 11 wsi, drugi szpakowski – 6, trzeci potoczyźniański 4 wsie.

W 1576 roku po raz pierwszy opisano leśnictwo goniądzkie i dochód jaki przynosiło. Siedziba leśnictwa mieściła się w Trzciannem. Leśnictwo Goniądza to głównie Puszcza Dobarz porastająca bagnistą dolinę Biebrzy, przynosząca jako taki dochód z bartnictwa, wykaszania okolicznych łąk oraz rybołówstwa biebrzańskiego. Jan Zamoyski dzierżawił dobra goniądzkie do 1603 roku, kiedy to przekazał je synowi Tomaszowi, który z kolei zarządzał dobrami do swej śmierci w 1638 roku. Kolejnym administratorem Goniądza był Paweł Niewiarowski, ale tylko do 1645 roku, gdy to posesje przejął kasztelan sandomierski Stanisław Witkowski. Następnie Goniądzem zarządzał Mikołaj Ossoliński do swej śmierci w 1663 roku. W tym samym roku król Jan Kazimierz zastawił starostwo knyszyńskie wraz z Goniądzem kupcom włoskim Orsettim za sumę 553 444 złotych. W tym okresie starostwo goniądzkie było w opłakanym stanie, spowodowanym zniszczeniami wojennymi „potopu” oraz epidemiami będącymi konsekwencjami wyniszczających wojen. Prawdopodobnie król liczył, że posiadający kapitał Orsetti doprowadzą do poprzedniego stanu gospodarkę starostwa. Trzeba tu nadmienić, że w okresie bezpośrednio przed potopem starostwo knyszyńskie z Goniądzem uważane było za najbogatsze w Rzeczpospolitej. Po trzynastu latach włoskiego administrowania starostwo wykupił wojewoda chełmiński Jan Gniński, ustępując je następnie Rzeczpospolitej za 100 000 złotych. W związku z zaistniałą sytuacją sejm zezwolił Janowi Gnińskiemu dzierżawić wykupione ziemie przez osiem następnych pokoleń. Według zawartej umowy dobra miały wrócić do Rzeczpospolitej w 1939 roku.

Po Janie Gnińskim zarządcą ziem został jego syn Władysław, następnie córka Władysława Konstancja żona wojewody pomorskiego Piotra Czapskiego. Następnie dobra knyszyńsko – goniądzkie odziedziczył syn Piotra i Konstancji - Tomasz. Za jego to czasów nastąpił upadek gospodarczy starostwa, a sam Tomasz Czapski wyrokiem Trybunału Koronnego z 1794 roku skazał go na banicję. W wyniku tego pieczę nad jego dobrami przejął brat Paweł Tadeusz starosta radzyński. Paweł Czapski odstąpil połowę starostwa wraz z częścią ziem goniądzkich Janowi Klemensowi Branickiemu Hetmanowi Wielkiemu Koronnemu. Po pewnym czasie ziemie goniądzkie ponownie wróciły do starostwa knyszyńskiego. Do 1782 roku starostwem goniądzkim zarządzał Dominik Radziwiłł mąż Konstancji Czapskiej córki Tomasza. Następnie po jej rozwodzie z Radziwiłłem i zamążpójściu za referendarza koronnego Stanisława Nałęcz Małachowskiego ten drugi jako ostatni zarządzał dobrami knyszyńsko–goniądzkimi do zajęcia ich w 1795 roku przez Prusaków. Stanisław Małachowski marszałek Sejmu Czteroletniego i jeden z twórców Konstytucji 3 Maja 1791 roku był jednym z najlepszych, najbardziej dbającym o swoje dobra zarządcą. Nasuwa się myśl, szkoda że ostatnim.

 

Arkadiusz Studniarek