CZASY ZNISZCZEŃ XIII i XIV W. I NOWE OSADNICTWO
Całe wcześniejsze osadnictwo, do szczętu zostało zniszczone w XIII i XIV w., w czasie najazdów jaćwieskich i litewskich. Decydującymi musiały być najazdy w latach 1258-1263, gdy najeźdźcy palili wsie, brali jeźdźców i łupy. Przestało istnieć stare osadnictwo, cofnęło się w głąb Mazowsza.Krzyżacy w latach 1278-1283 pokonali Jaćwież. Napady jednak kontynuowali Litwini. Część Jaćwingów uszła na Litwę, a trochę na Mazowsze. W 1279 r., po ślubie księcia mazowieckiego Bolesława z córką Trojdena litewskiego, ustały napady litewskie na Mazowsze. Wznowili je po 1301. Szczególnie okrutny najazd miał miejsce w 1324 r. Z tego czasu najprawdopodobniej datuje się osadnictwo uchodźców jaćwieskich na pobliskie terytoria. Zwraca uwagę grupa wsi, która w swoich nazwach zachowała brzmienie bałtyjskie - jaćwieskie lub litewskie. Są to znów przede wszystkim w pobliżu Dolistowa: Jatwieź Duża, Jatwieź Mała, Jaświły, Jaświłki, Jadeszki, Mociesze, Romejki, a w pobliżu Trzciannego Czekołdy, Downary, Giełczyn, Ginie, Gugny, Guzy, Rekle, Świerzbienie, Zyburty, Zubole, Zucielec, Żodzie, rzeczki Rumiejka, Gauda, puszcza Dobarz.
W tej sytuacji nie dziwi dokument króla Aleksandra Jagiellończyka wystawiony w Mielniku 18 września 1501 r., w którym władca, pragnąc zaradzić brakowi księży znających język litewski, odstąpił biskupowi wileńskiemu Wojciechowi Taborowi w jego diecezji na czas jego rządów pełne swoje prawo patronatu i prezenty 28 kościołów parafialnych, m. in. w Dolistowie, Goniądzu i Trzciannym, żeby kiedy zawakują, sam biskup mógł prezentować na nie księży zdolnych. Podobnie spod samego Dolistowa pochodzi pisana wiadomość o istnieniu cmentarzyska Rusinów. Informowali o tym w 1536 r. wysłanników królowej Bony szlacheccy właściciele dóbr ziemskich Dzięciołowo, Mikicin, Dolistowo i Wroceń:
"Tak więc najpierw przywiedli nas ziemianie goniądzcy z osocznikami do rzeki Bobry (Biebrzy). I od tej rzeki Bobry poprowadzili nas rzeczką Kmitówką do bagna Tołkaczowa. A od tego bagna Tołkaczowa smugiem do mogiłek, (gdzie grzebią Rusinów z obu stron dawnej granicy). A od tych mogiłek drogą, która to droga idzie z Dzięciołowa do Jedeszek. A z tej drogi w prawo granicą miedz pól Sławskiego (właściciela Mikicina) z Dolistowianami, pozostawiając grunty Dolistowskich po prawej ręce do Goniądza, a grunty Sławskiego, po lewej ręce, do Grodna. I przez koniec bagna granicą do drogi, która droga idzie od (Grzegorza) Tarusy (właściciela Dzięciołowa) do Moniuszek. A tą drogą do bagna i obok tego bagna, zstąpiwszy z drogi w lewo poprzez pola, ponownie do tejże drogi wielkiej, która podąża z Dzięciołowa do wsi Jedeszki." Najdawniejsza informacja w źródłach pisanych o przynależności państwowej tego obszaru pochodzi z 1325 r. Wówczas to książęta mazowieccy Siemowit i Trojden w liście do papieża pisali, iż granica mazowiecka na wschodzie sięga zaledwie dwie mile od Grodna: "oppidi quod dicitur Grodno..., a terrarum nostrorum ad duas lencas posit".
Litewski książę Giedymin rozciągnął jednak swe panowanie na pograniczne tereny. W latach 1325-1341, przesunął granice swych posiadłości na zachód na linię rzek: Netty, Biebrzy, Brzozówki, Czarnej, Sokołdki, Supraśli i Narwi. Terytorium uszczuplonego powiatu goniądzkiego pozostawało jak dawniej w granicach ziemi wiskiej.
Po śmierci Bolesława, księcia ziemi płockiej i wiskiej, w 1351 r. król Kazimierz Wielki przyłączył te tereny do Królestwa Polskiego. 27 grudnia 1355 r. Ziemowit książę mazowiecki, czerski wziął w lenno od Kazimierza Wielkiego króla polskiego ziemię zakroczymską i wiską na 3 lata. 14 sierpnia 1358 r. w Grodnie ustalono rozgraniczenie rubieży państwowych Mazowsza z Litwą. Akt podpisali: Siemowit syn Trojdena księcia mazowieckiego i Kiejstut książę Litwinów, pan trocki i grodzieński, za zgodą braci swoich - Olgierda zwierzchniego księcia Litwy, Jawnuty, Koriata i Jerzego oraz bojarów. Dokument stwierdzał, że terytorium po stronie mazowieckiej stanowiło wówczas powiat goniądzki ziemi wiskiej.
Rubież ciągnęła się od Kamiennego Brodu - na granicy pruskiej, tą granicą do Rajgrodu, kolejno wzdłuż biegu rzeki Netty, aż do jej ujścia do Biebrzy w "Targowisku" (Dolistowie), Biebrzą do ujścia "Wielkiej Strugi" (Brzozówka), stamtąd do źródeł Czarnej, Sokołdą do Supraśli, którą do jej ujścia do Narwi, w "Popielowym Siedlisku" (Złotoria), Narwią do ujścia Niewodnicy (Czaplinianka).