EMIGRACJA POLSKA W NIEMCZECH
Niniejsza praca w ogólnym zarysie omawia i analizuje emigrację polską do Niemiec w różnych jej aspektach. Na wagę przedstawianego problemu decydujący wpływ ma bliskość geograficzna i co za tym idzie utrzymywanie więzi z krajem pochodzenia. Duże znaczenie ma też fakt, iż Polacy w Niemczech stanowią najliczniejszą w Europie Zachodniej polską zbiorowość emigracyjną, wobec czego są w stanie odegrać znaczącą rolę społeczno-polityczną. Polaków w Niemczech jest około 2 miliony i stanowią drugą co do wielkości, po tureckiej, „społeczność miejscową” w Republice Federalnej Niemiec.
Na podjecie tego tematu niemały wpływ miały również doświadczenia osobiste autora nabyte podczas 15-letniego pobytu w Niemczech. Bezpośrednie obserwacje i działalność w polskich środowiskach emigracyjnych, szczególnie w Zagłębiu Ruhry, dały możność poznania obrazu współczesnej emigracji jak również jej związków i stowarzyszeń.
Poprzez wybrane problemy podjęto próbę ukazania znaczenia Polonii dla Polaków i Polski. Polskie organizacje emigracyjne są dobrym ambasadorem spraw polskich w Niemczech. W czasie trudnych sytuacji w kraju udzielały Polakom szerokiej pomocy zarówno ekonomicznej jak i politycznej. Stanowią też pewną grupę nacisku, która mogłaby być właściwie wykorzystana przez władze polskie np. w budowaniu stosunków polsko-niemieckich. Najistotniejsza ich rola polega jednak na rzetelnym i wszechstronnym opiekowaniu się Polakami mieszkającymi na terytorium Niemiec.
Słowami Edmunda Osmańczyka: „I nie ustaniem w walce, siłę słuszności mamy, i mocą tej słuszności - wytrwamy i wygramy” można trafnie określić oblicze emigracji polskiej w Niemczech. Wyjątkowość tego środowiska sprowadza się do jego nieprzerwanej walki o słuszne prawa na rzecz Polaków zamieszkałych w Niemczech. Walce tej towarzyszy przez cały czas siła wytrwania i nadzieja wygrania. Trudno byłoby zanalizować rozwój organizacyjny emigracji polskiej w Niemczech bez dokonania oceny warunków, jakie towarzyszyły przy jej powstaniu i towarzyszą nadal, przez cały okres jej działalności. Za celowe więc uznano więc przedstawienie, przynajmniej w zarysie, przeobrażeń jakie przechodziła emigracja polska do Niemiec, od jej zarania do dnia dzisiejszego.
Istotnym zadaniem pracy było zebranie materiału określającego charakter emigracji polskiej w Niemczech. Wobec przeprowadzonych badań i obserwacji można stwierdzić iż:
1. Emigracja polska w Niemczech ma charakter masowy.
2. Emigracja polska w Niemczech jest zjawiskiem trwałym i rozwija się do dnia dzisiejszego.
3. Przyczyną tej emigracji były i są nadal czynniki ekonomiczne, chociaż w pewnych okresach historycznych występował inny charakter tej emigracji, np. polityczna, a nawet religijna.
4. „Stara emigracja” polska, określana jako polska mniejszość narodowa, zamieszkała do 1939 roku w różnych rejonach Niemiec, stanowiła element stały, zasilany przez kolejne fale napływających emigrantów.
5. Współcześni emigranci polscy, mieszkający w Niemczech, nie mają statusu mniejszości narodowej i są określani jako „grupa etniczna” w przeciwieństwie do Niemców mieszkających w Polsce, którym przysługują większe prawa z racji przyznanego im statusu mniejszości narodowej. Sytuacja ta w środowisku Polonii niemieckiej budzi wiele kontrowersji i niezadowolenia.
6. Emigracja polska w Niemczech stanowi środowisko podzielone i rozbite, co utrudnia powołanie wspólnej organizacji dachowej mogącej reprezentować interesy polonijne przed rządem niemieckim.
Przedstawiony w pracy materiał jest próbą odpowiedzi na przytoczone wyżej tezy określające charakter emigracji polskiej w Niemczech. Ze względu na swoją różnorodność, duże znaczenie mają zagadnienia terminologii, bez wyjaśnienia których trudno byłoby pisać o emigracji. Dlatego w rozdziale pierwszym podjęto problemy definicyjne emigracji jak również ukazano znane w historii przyczyny jej występowania. Przedstawiono także w sposób uporządkowany typologię polskich ruchów wychodĹşczych, jakie miały miejsce na przestrzeni wieków.
Na podstawie analiz zebranych materiałów i obserwacji własnych można było podjąć próbę scharakteryzowania specyfiki polskiej emigracji do Niemiec, co zostało uczynione w rozdziale IV. Niemożliwe chyba byłoby zrozumienie przemian organizacyjnych emigracji polskiej w Niemczech bez przedstawienia genezy, przyczyn i rozwoju wychodĹşstwa polskiego do Niemiec. Tak więc w zarysie ukazano dzieje wychodĹşstwa polskiego do Niemiec od najdawniejszych czasów. Jest to temat nadający się zarówno do analizy historycznej, politologicznej jak i socjologicznej. Szczegółowiej zaś opracowano ten temat od połowy XVIII wieku, kiedy to na ziemiach etnicznie niemieckich ukształtowały się „polskie kolonie”. Istotnym celem było zestawienie chronologiczne poważniejszych fal polskiej emigracji do Niemiec w okresie do II wojny światowej, a następnie w kolejnym rozdziale, w latach nam współczesnych.
Najkrócej, starą polską emigrację można podzielić i zaszeregować na następujące okresy:
- wyjazdy Polaków z pobudek społeczno-kulturowych, głównie w latach 1697-1763 (osiadanie dworskich Polaków w Saksonii w okresie polsko-saskiej unii personalnej);
- emigracja religijna i przymusowa o podłożu politycznym, gdy około 5 tysięcy polskich arian musiało uchodzić do Prus Wschodnich i Niemiec;
- „Wielka Emigracja” popowstaniowa, także polityczna. Powstańcy z 1830 roku znaleĹşli schronienie na terenie Saksonii i w Berlinie, zaś po powstaniu styczniowym 1963 roku - w DreĹşnie i okolicach;
- wyjazdy polskich studentów na uniwersytety niemieckie do Berlina, Wrocławia, Królewca, Heidelbergu, Getyngi, Lipska, Drezna MĂźnster i innych miast. Ta młoda inteligencja tworzyła w Niemczech liczne polskie kolonie emigracyjne;
- najsilniejszym zjawiskiem był „Ostflug” (ucieczka ze wschodu) w latach 1840-1910, w ramach którego około 3,5 miliona osób wyemigrowało do Niemiec. Była to przede wszystkim emigracja zarobkowa i miała charakter wewnątrzniemiecki, bowiem dotyczyła Polaków przemieszczających się na terenie zaboru pruskiego w głąb Niemiec. Dobra koniunktura przemysłowa w Niemczech sprzyjała rozwojowi tej emigracji, a Polacy, często zwerbowani, stanowili „rezerwową armię pracy” w Zagłębiu Ruhry, Górnym Śląsku, Berlinie, środkowej Saksonii, Hamburgu, Bremie i innych obszarach przemysłowych lub rolniczych;
- po uzyskaniu niepodległości przez Polskę w 1918 roku nastąpiła spontaniczna reemigracja, czyli masowy powrót Polaków z zachodnich i środkowych rejonów Niemiec. Przepisy traktatu wersalskiego wprowadziły tzw. opcję, czyli opowiedzenie się za przynależnością państwową. Niestety, młoda i biedna Polska nie była w stanie przyjąć rzeszy reemigrantów. Dlatego też znaczna część Polaków pozostała w Republice Weimarskiej. Na terenie Westfalii- Nadrenii pozostało ich około 120 tysięcy i w innych regionach ponad 150 tysięcy. Ponad 100 tysięcy Polaków opuściło Niemcy i udało się na dalszą emigrację, głównie do Francji i Belgii;
- w latach 1933-1939 polska emigracja przeżywała dyskryminację i szykany pod rządami narodowego socjalizmu. Mimo to Polacy przyjeżdżali do Niemiec w celach zarobkowych, aż do wybuchu II wojny światowej;
- po 1945 roku dużą rolę w budowaniu nowej emigracji w Niemczech odegrali polscy dipisi, a wśród nich jeńcy wojenni, więĹşniowie polityczni i osoby zesłane na przymusowe roboty. W 1945 roku status dipisa w zachodnich strefach okupacyjnych otrzymało 922 tysiące obywateli polskich. Pod koniec 1949 roku pozostało ich tylko 94 tysiące;
- w wyniku akcji przesiedleńczych opuszczali Polskę kolejni emigranci. W latach 1956-1959, z powodu pierwszej akcji przesiedleńczej przyjechało do Niemiec ponad 230 tysięcy Polaków. Kolejne 230 tysięcy wyjechało z Polski w latach 1970-1980. Byli to przede wszystkim mieszkańcy Śląska, Warmii i Mazur;
- największa fala emigrantów z Polski, głównie póĹşnych przesiedleńców, licząca około 740 tysięcy osób, dotarła do Niemiec w latach 1980-1990. W tym też okresie, w ramach emigracji tzw. „solidarnościowej” przybyło do Niemiec około 300 tysięcy Polaków, z tego ponad 120 tysięcy wystąpiło o azyl polityczny;
- w ostatnich latach XX wieku nastąpił wyraĹşny spadek wyjazdów polskich emigrantów do Niemiec. Zauważa się zaś nasilenie emigracji okresowej w celach zarobkowych. Problemy najnowszej emigracji polskiej w Niemczech, ze względu na swoją aktualność, są nam najbliższe, więc poświęcono im w tej pracy dość dużo miejsca. Dokonując analizy aktualnego stanu współczesnej emigracji interesowano się przede wszystkim statusem prawnym, społecznym i ekonomicznym Polaków mieszkających w Niemczech.
Na podstawie obserwacji własnych, a także spostrzeżeń innych badaczy postawiono sobie zadanie ukazania świadomości narodowej obecnej emigracji w Niemczech. Dokonano, w miarę obiektywny podział emigrantów ze względu na ich stopień świadomości narodowej, przywiązania do tradycji i kultury polskiej. Wiele interesujących spostrzeżeń tej materii może zainteresować badaczy przedmiotu. W niniejszej pracy podjęto próbę zaprezentowania rozwoju organizacyjnego emigracji polskiej w Niemczech, przedstawiając zarówno jej pierwsze główne organizacje, jak również aktualnie działające. Największy rozwój tych organizacji związany był z emigracją „solidarnościową”. Tylko w latach 80-tych XX wieku na terenie RFN i Berlina Zachodniego działało 137 stowarzyszeń, klubów i ugrupowań polskich. Można jednak wysnuć tezę, iż bogaty stan organizacyjny nie wpłynął na ujednolicenie i zjednoczenie środowiska polonijnego w Niemczech, a wręcz przeciwnie, na rozbicie emigracji polskiej. Powstałe w latach 90-tych XX wieku tzw. dachowe organizacje nie spełniają roli integrującej emigrację polską. Ponad interesem ogólnym wznosi się, jak widać, konfliktowość i brak spójności w działaniach największych organizacji, których liderzy kierują się antagonizmami i wybujałymi ambicjami.
Problemy współczesnej emigracji polskiej w Niemczech niekorzystnie wpływają na działalność organizacji emigracyjnych i ograniczają możliwości ich pracy.
Liderzy i działacze polskich organizacji zauważają, iż środowisko polskiej emigracji jest w Niemczech dyskryminowane pod wieloma względami, m.in. w braku przedstawicielstwa w parlamencie i samorządach, w braku wystarczających dotacji na działalność organizacyjną i rozwój polskiej kultury, oświaty i prasy, w ograniczonym dostępie do mediów, w braku pomocy, głównie finansowej, przy organizowaniu nauki języka polskiego. Podstawowym jednak problemem i punktem sporu jest nieprzyznanie Polakom w Niemczech statusu mniejszości narodowej, takiego jaki posiadają Niemcy mieszkający w Polsce. Na zasadzie Traktatu między Rzeczpospolitą Polską a Republiką Federalną Niemiec o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy podpisanego w 1991 roku, określono Polaków mieszkających w Niemczech jako „polską grupę etniczną w Niemczech”. Nieposiadanie statusu mniejszości narodowej odbiera Polakom w Niemczech istotne prawa, które zrodziły wiele problemów, nieznanych dla Niemców w Polsce.
Rzetelnym odzwierciedleniem rozwoju organizacyjnego polskiej emigracji w Niemczech są przeobrażenia dokonywane w Związku Polaków w Niemczech, wiodącej polskiej organizacji emigracyjnej działającej na terenie państwa niemieckiego.
Związek Polaków w Niemczech jest organizacją, której działalność wymaga szczególnego opracowania m.in. ze względu na to, że:
- jest to najstarsza historycznie, funkcjonująca do dnia dzisiejszego, organizacja polonijna w Niemczech;
- jest to pierwsza organizacja, która swoim zasięgiem działania obejmowała polskich emigrantów i inne polskie organizacje znajdujące się na całym terytorium Niemiec ;
- była to największa organizacja polonijna w Niemczech;
- była jedynym reprezentantem emigrantów polskich wobec władz niemieckich;
- była i jest jedyną organizacją zachowującą wartości i tradycje „starej polskiej emigracji”.
Te wyżej przedstawione, znamienne cechy Związku Polaków w Niemczech stawiają tę organizację przed ponad stu innymi, aktualnie działającymi na terenie Niemiec. Stanowi ona dla nich wzór działania i naśladowania w walce o zachowanie polskości w trudnych dla polskich emigrantów czasach. ZPwN jest przykładem organizacji emigracyjnej, opartej na zakorzenionym tradycjonalizmie, z którą zespoliły się losy wielopokoleniowego wychodĹşstwa polskiego do Niemiec. Związkowi temu poświęcono w niniejszej pracy dość dużo miejsca.
Szczególna rola tej organizacji polega też i na tym, że wyznaczyła ona sobie od początku istnienia, za naczelne zadanie obronę Polaków przed wynarodowieniem, pielęgnację własnej odrębności narodowej oraz utrzymanie prawa mniejszości narodowej.
Związek Polaków w Niemczech, założony 3 grudnia 1922 roku w Berlinie, był pierwszą organizacją mniejszościową, która połączyła wszystkich Polaków posiadających obywatelstwo niemieckie. Dzisiaj w jej szeregi mogą wchodzić również obywatele polscy mieszkający w Niemczech, nie posiadający obywatelstwa niemieckiego.
Wśród półtoramilionowej rzeszy ludności polskiej zamieszkałej w Niemczech po I wojnie światowej, którą wprawdzie reprezentowały już wcześniej związki zawodowe i inne lokalne czy regionalne organizacje, wyszła potrzeba powołania do życia organizacji zwierzchniej, która mogłaby połączyć zorganizowane i działające grupy . Czołowi działacze emigracyjni byli przekonani, że aby przetrwać na obczyĹşnie, potrzebna jest jednocząca organizacja dachowa, która byłaby w stanie reprezentować mniejszość polską w Niemczech, bronić jej interesów, dbać o język ojczysty i kulturę narodową.
Związek Polaków w Niemczech, zaraz po swoim powstaniu, stał się najsilniejszą organizacją mniejszościową w Niemczech. Stawał również przed władzą niemiecką w obronie praw mniejszości innych narodowości. Z jego inicjatywy utworzono w roku 1924 Związek Mniejszości Narodowych w Niemczech (Verband Nationaler Minderheiten in Deutschland), w którym obok Polaków zrzeszeni byli Serbo-Ĺużyczanie, Duńczycy, Fryzowie i Litwini. Istotną cechą wyróżniającą Związek Polaków w Niemczech spośród pozostałych organizacji polonijnych jest jego trwały i niezmienny charakter wyrażany reprezentowanymi wartościami. Wartości te zostały zebrane w pięciopunktowe „Prawdy Polaków”, które stanowią podstawę pracy związkowej od chwili ogłoszenia do dnia dzisiejszego . Niżej przedstawione podstawowe zasady, określone przed prawie 70 laty jako „Prawdy Polaków”, są dla członków Związku „świętymi przykazaniami”:
1. Jesteśmy Polakami!
2. Wiara Ojców naszych jest Wiarą naszych dzieci!
3. Polak Polakowi bratem!
4. Co dzień Polak narodowi służy!
5. Polska Matką naszą, o Matce nie wolno mówić Ĺşle!
W niniejszej pracy udowodniono wyjątkową i niepowtarzalną rolę Związku Polaków w Niemczech, jaką odegrał dla emigracji polskiej i Polaków w kraju szczególnie w latach 1922-1939 i w okresie powojennym. Poprzez dokonaną analizę i ocenę rozwoju organizacyjnego Związku Polaków w Niemczech ukazano również problemy i słabe strony tej organizacji.
Temat poświęcony rozwojowi organizacyjnemu Związku Polaków w Niemczech, opracowany został z zachowaniem porządku chronologicznego. Każdy z podrozdziałów stanowi omówienie osobnego etapu rozwoju organizacyjnego Związku.
Pierwszy okres, wyodrębniony w latach 1922-1939 był dla ZPwN najbardziej prężny, zarówno pod względem działalności związkowej jak i rozwoju organizacyjnego. Związek Polaków w Niemczech, zaraz po swoim powstaniu, był organizacją jednoczącą wszystkie ośrodki polonijne w Niemczech. Stał się więc pierwszą organizacją integrującą liczne środowiska emigracyjne. Jego podstawowym zadaniem była ochrona i obrona interesów mniejszości polskiej zamieszkałej w Niemczech oraz reprezentowanie jej przed władzami niemieckimi. Ta wyjątkowo trudna do realizacji, a jakże ważna rola ZPwN stawia z pewnością tę organizację ponad inne, również działające na rzecz środowisk emigracyjnych. Związek Polaków w Niemczech, szczególnie w okresie międzywojennym, był znaczącą wizytówką polskiej emigracji, świadczył o jej wielkości i sile. Dobitnym pokazem polskości, który odbił się szerokim echem na całym świecie, był pierwszy Kongres ZPwN zorganizowany w Berlinie w dniu 6 marca 1938 roku. Śledząc rozwój organizacyjny ZPwN i jego działalność, można śmiało stwierdzić, iż przez cały okres swojego istnienia Związek narażany był na przeszkody i trudności wynikające z nieprzychylności władz niemieckich. Problemy te spotęgowały się w okresie rządów narodowego socjalizmu. Zaś z początkiem II wojny światowej nastąpił całkowity zakaz działalności ZPwN. Lata 1939-1945 były dla działaczy związkowych okresem walki o przetrwanie.
Kolejnym etapem Związku jest powojenna odbudowa jego struktur organizacyjnych. Na terenie stref okupacyjnych Związek odradzał się w warunkach chaosu lat 1945-1948, w mieszance starej emigracji z nową. Z podziwem można jednak obserwować zaangażowanie przedwojennych działaczy związkowych w odbudowę struktur ZPwN, tym bardziej, że prace te przypadły na najtrudniejszy okres pod względem politycznym i gospodarczym.
Nowe warunki geopolityczne i podział Europy na dwa systemy polityczne miały znaczny wpływ na kształtowanie się odbudowywanego Związku. Lata 1948-1952, ze względu na dokonany rozłam organizacyjny, stanowią niechlubną kartę w historii ZPwN. Wydaje się być słusznie postawiona teza, iż główną przyczyną utrudniającą reaktywowanie ZPwN po II wojnie światowej, jak również wpływającą na jego rozbicie, były różnice ideologiczne czołowych działaczy Związku i ich osobiste ambicje. Znane są również naciski Polskiej Misji Wojskowej w Niemczech na czołowych działaczy ZPwN w celu podporządkowania sobie reaktywujących się struktur Związku. Władze krajowe, dla zjednania sobie członków Związku, udzielały im hojnej pomocy materialnej, która w trudnych, powojennych czasach była zawsze oczekiwana. Wobec, między innymi, tych zabiegów, prokomunistyczna grupa związkowców, pod przywództwem Augustyna Wagnera i Stanisława Paszkowiaka doprowadziła do utworzenia w 1950 roku rywalizującej organizacji pod nazwą Związek Polaków „Zgoda”. Rodzi się pytanie, czym kierowała się dość liczna grupa osób, występując ze Związku Polaków w Niemczech? Można śmiało stwierdzić, że na zaistniałą sytuację, o czym było wspomniane wcześniej, na pewno miały decydujący wpływ procesy polityczno-ustrojowe zachodzące u schyłku lat 40-tych przede wszystkim w Polsce, ale również i w Niemczech. Część byłych członków ZPwN, tzw. prokrajowców, wyraziła aprobatę wobec nowego ustroju politycznego w Polsce i dążyła do nawiązania szerokich kontaktów z władzami PRL-owskimi, w celu rozwinięcia z nimi dobrej współpracy. Inni zaś pozostali wierni przedwojennym zasadom i ideom ZPwN, nie uznali zwierzchniej roli nowych władz krajowych i odrzucili możliwości współpracy na zasadzie podległości.
Analizując, z perspektywy lat, okoliczności towarzyszące rozłamowi w ZPwN należy stwierdzić, iż przyniósł on niepowetowane straty dla całej emigracji polskiej w Niemczech. W wyniku rozłamu ponad 3 tysiące dotychczasowych członków ZPwN straciło do niego zaufanie i całkowicie wycofało się z działalności polonijnej. Rozłam podzielił polską emigrację, a powstałe różnice nie są rozwiązane do dnia dzisiejszego, pomimo podejmowania przez obie strony prób zjednoczeniowych.
Działacze Związku Polaków „Zgoda”dążyli do zawłaszczenia sobie prawa reprezentowania emigracji polskiej w Niemczech, zarówno przed władzami polskimi jak i niemieckimi. Badania empiryczne oparte o bogate Ĺşródła materiałowe oraz zebrane opinie większości działaczy emigracyjnych dają podstawę do postawienia tezy, iż Związek Polaków „Zgoda” nie jest organizacją - kontynuatorką ZPwN i do przyjęcia takiej roli nie ma moralnego prawa. Tym bardziej nie może być reprezentantem emigracji polskiej w Niemczech . Tezę tę można dalej rozwinąć stwierdzeniem, że ZP „Zgoda” swoim powstaniem i działalnością przyczynił się do niszczenia ZPwN, co miało zgubny wpływ na całą emigrację polską w Niemczech.
Przyjęty w niniejszej pracy układ chronologiczno-problemowy pozwolił na prześledzenie rozwoju organizacyjnego Związku Polaków w Niemczech do 2004 roku, co zostało ukazane w kolejnych podrozdziałach III rozdziału.
Przeobrażenia jakie przechodził ZPwN były powodowane przeważnie zmianami społeczno-politycznymi zachodzącymi w Polsce. W postawie i kierunkach działalności Związku dużą rolę odegrało powstanie „Solidarności” i zmiana ustroju w kraju. Wydarzenia te przybliżyły ZPwN do Polski i jej problemów. Związek Polaków w Niemczech, w przeciwieństwie do ZP „Zgoda”, udzielił poparcia i pomocy podziemnym działaczom w kraju. Dla usprawnienia swojej działalności dokonywał też potrzebne zmiany wewnątrzorganizacyjne. Wszystkie kadencje władz związkowych charakteryzowały się ciągłymi przemianami i próbami naprawy organizacji. Władze ZPwN pracowały nad wzmocnieniem pozycji Związku, zwiększeniem ilości jego członków, uatrakcyjnieniem działań, a przede wszystkim pracowały nad poprawieniem kondycji finansowej ZPwN. Zamierzenia te, wobec problemów różnej natury nie miały często możliwości na realizację. Najczęstszymi okazywały się problemy personalne, w wyniku których dochodziło do niewłaściwego zarządzania zasobami ludzkimi oraz do złego gospodarowania majątkiem związkowym.
Obserwując ZPwN, zarówno lat wcześniejszych jak i okresu współczesnego, można postawić łatwą do udowodnienia kolejną tezę, iż Związek ten skupia wokół siebie środowiska konfliktowe, podatne na spory i kłótnie, które w konsekwencji osłabiają wizerunek ZPwN. Podstawową bazę Ĺşródłową niniejszej pracy stanowiły dokumenty archiwalne, wspomnienia i artykuły prasowe przechowywane w archiwach i bibliotekach w Niemczech i Polsce. Interesujące i dające wiele szczegółowych wiadomości są wspomnienia działaczy polonijnych okresu międzywojennego. Wspomnienia te najczęściej zostały zebrane w wychodzących periodykach emigracyjnych.
Najstarszy okres polskiej emigracji, od jej powstania poprzez lata międzywojenne, do wybuchu II wojny światowej, przedstawia ogólnie dostępna literatura przedmiotu autorstwa Jerzego Kozłowskiego, Wojciecha Wrzesińskiego, Wiesława Śladkowskiego, Anny Poniatowskiej Krystyny Murzynowskiej, Adama Walaszka i innych.
Aktualnym stanem emigracji polskiej do Niemiec zajęło się znacznie mniej badaczy, w porównaniu z okresem sprzed 1939 roku. Cenne wiadomości zostały pozyskane z prac Grzegorza Janusza, a także Władysława Kucharskiego i J. M. Kupczaka. Szczególnie publikacje Grzegorza Janusza stanowią „obiektywną bazę danych” najnowszej emigracji polskiej w Niemczech.
Wiele wiadomości na temat życia emigracji polskiej w Niemczech po 1945 roku dostarczają artykuły prasowe, a także publikacje referatów z sesji naukowych. Do najbardziej interesujących pism wychodzących w kraju, zamieszczających problematykę emigracyjną można zaliczyć "Przegląd Zachodni", "Przegląd Polonijny" oraz "Forum Polonijne".
Podjęta w pracy kwestia dotycząca ZP „Zgoda” w znacznym stopniu została oparta o dokumenty organizacyjne. Cennym materiałem okazały się również artykuły omawiające aktualną działalność ZP „Zgoda”, zamieszczone w piśmie pt. „Głos Polski”, będącym organem prasowym Związku.
Interesujące wiadomości na niniejszy temat pozyskałem w czasie bezpośrednich rozmów z czołowymi działaczami ZP „Zgoda”, jak również z aktualnym prezesem tej organizacji Waldemarem Wachowskim z Hanoweru, a także poprzednim, nieżyjącym już, Władysławem Janikiem z Duisburga. Rozmowy te przyniosły wiele cennych informacji, z pewnością do tej pory nie publikowanych. Temat pracy dotyczący Związku Polaków w Niemczech został opracowany, w dużej mierze, na podstawie zebranych archiwalnych dokumentów organizacyjnych, które stanowią szczególną wartość dla obiektywnego zanalizowania problemu.
Podjęcie najnowszej problematyki badawczej było możliwe po uprzednim zgromadzeniu zasobów archiwalnych, znajdujących się przede wszystkim w siedzibie ZPwN w Bochum . Dzięki wykorzystaniu materiałów organizacyjnych Związku Polaków w Niemczech za lata 1951-2004 można było utworzyć zbiory własne, które następnie zostały poddane wnikliwym badaniom. Wśród najistotniejszych dokumentów poddanych analizie znajdują się statuty, uchwały Rady Naczelnej i Zarządu Głównego ZPwN, sprawozdania i protokóły z posiedzeń Walnych Zebrań naczelnych władz Związku, sprawozdania Komisji Rewizyjnej, okólniki, apele, inne pisma i listy. Najistotniejsze z nich zostały zebrane i dołączone do tej pracy w formie załączników. Oprócz analizy Ĺşródłowej zasobów archiwalnych Związku Polaków w Niemczech wnikliwemu badaniu poddano materiały prasowe Związku, a przede wszystkim organ ZPwN pt. „Ogniwo” . W zbiorach autora udało się zgromadzić ponad 50 numerów tego kwartalnika, wydanych między rokiem 1979 a rokiem 1999. Na łamach tego biuletynu podejmowano bardzo szeroką tematykę, dotyczącą rozwoju życia organizacyjnego Związku oraz jego działalności w różnych sferach życia, głównie kulturalno-oświatowej i politycznej. „Ogniwo” jest też dobrym świadectwem pracy organizacyjnej prowadzonej przez oddziały terenowe Związku. Można bowiem w nim znaleĹşć cykliczne sprawozdania z ich kwartalnej działalności. Pismo to jest również przekazem wiadomości z życia całej emigracji polskiej w Niemczech. Innym Ĺşródłami drukowanymi uzupełniającymi archiwalia były pozostałe pisma emigracyjne, w tym nie ukazujący się już „Polak w Niemczech” oraz aktualnie wychodzące biuletyny polonijne.
Uzupełniający charakter miały liczne rozmowy przeprowadzane z najstarszymi działaczami emigracyjnymi, w tym z członkami Związku Polaków w Niemczech oraz z przedstawicielami naczelnych władz tego Związku. Te niepublikowane dotąd wiadomości znalazły również odbicie w opracowanej publikacji.
Niniejsza praca powstała dzięki życzliwej pomocy wielu osób. Serdeczne podziękowania pragnę złożyć członkom organizacji polonijnych w Niemczech, którzy w licznych rozmowach udzielali mi szczerych informacji na temat emigracji polskiej w Niemczech.
