<<< wstecz .::.
Bitwy o Twierdzę Osowiec
Bitwy o Twierdzę Osowiec w latach 1914-1915...
Nazwa Osowiec pochodzi od uroczyska puszczańskiego porośniętego osiną. Wieś powstała przed 1548 r. na terenie Puszczy Dybła, przy trakcie prowadzącym z Litwy na Mazowsze.
W 1775 r. Osowiec otrzymał prawa miejskie. W czasie Powstania Styczniowego oddział K. Ramotowskiego "Wawra" stoczył w pobliżu Osowca bitwę z Rosjanami.
Po wybudowaniu w 1873 r. linii kolejowej z Grajewa do Brześcia, docelowo łączącej Królewiec z Odessą, wzrosło znaczenie strategiczne Osowca. Przygotowując obronny plan wojenny Rosja musiała zabezpieczyć północną część Królestwa Polskiego, narażoną na uderzenie z terenu Prus Wschodnich. Odcinek pomiędzy Niemnem i Narwią w dużej mierze chroniony był przez naturalną przeszkodę terenową, jaką są Bagna Biebrzańskie.
Jedynie w rejonie Osowca przeszkoda ta była łatwa do sforsowania, a ponadto miejsce to było bardzo zbliżone do granicy pruskiej. To zadecydowało o budowie twierdzy.
Zasadnicze działania w tym zakresie zostały podjęte w 1882 r. Do tego czasu przeprowadzono tylko pomiary geodezyjne, wytyczono położenie fortyfikacji w terenie oraz przymusowo wykupiono ziemię od chłopów. Pierwsze trzy forty: Centralny (I), Zarzeczny (II), Szwedzki (III) projektował i pełnił nadzór przy ich budowie (1882 - 1891) gen. inż. Rościsław W. Krassowski.
Ostatnim czwartym fortem, zwanym Nowy (1891 - 1892) zajmował się już sztabskapitan (późniejszy generał) Nestor A. Bujnicki. Rdzeniem fortyfikacji w Osowcu stał się Fort I połączony z Fortem III. Uzupełniał ją Fort IV oraz Fort II.
Na początku I wojny światowej Osowiec był twierdzą 3 kategorii. Jego stanowiska były bardzo słabo rozwinięte. Swoją obronność zawdzięczał zabagnionemu terenowi doliny Biebrzy, co w znacznym stopniu utrudniało obejście twierdzy. 
Obszar twierdzy podzielono na trzy pozycje obronne: główną - od folwarku Klewianka do Fortu IV (w jej skład wchodziło pięć punktów oporu: Goniądz, Fort I, Góra Skorbielewa, Forty III i IV, oraz ufortyfikowane przedpole), zarzeczną (Fort II) i nowobudowaną sośnieńską. Na przełomie września i października na uzbrojeniu twierdzy były 133 działa ciężkie, a ponadto w kaponierach i półkaponierach były 43 armaty kaliber 57 mm, oraz 24 armaty 76 mm w trzech bateriach artylerii wypadowej.
Poza tym w twierdzy znajdowały się armaty przeciw szturmowe i polowe innych wzorów. W połowie września wojska rosyjskie 1 i 2 Armii po klęsce pod Tannenbergiem i nad Jeziorami Mazurskimi cofnęły się na linię Niemna, Biebrzy i Narwi.
W tym czasie Twierdza Osowiec od 26 do 29 sierpnia 1914 r. stała się jednym z centrów koncentracji nowotworzonej 10 Armii. Twierdza dla tworzącej się armii pełniła rolę bazy zaopatrzeniowej i węzła komunikacyjnego.
Wojska niemieckie, prowadzące pościg za wycofującymi się armiami rosyjskimi, w połowie września dotarły na dalekie przedpola Twierdzy Osowiec, zdobywając w krótkich walkach Grajewo i Szczuczyn.
17 września gen. Paul von Hindenburg wydał Dywizji Landwery rozkaz ataku na twierdzę. 19 września komendant twierdzy gen. lejtn. A.A. Szulman zgodnie z otrzymanym rozkazem ogłosił w twierdzy stan oblężenia. Tego samego dnia nad twierdzą pojawiły się samoloty niemieckie, które prowadziły rozpoznanie fortyfikacji. 21 września doszło do pierwszych starć garnizonu twierdzy z nacierający przeciwnikiem.
Dwa dni później w nocy z 23 na 24 września oddziały garnizonu przeprowadziły na wszystkich kierunkach rozpoznanie walką, dzięki czemu rozpoznano niemieckie ugrupowanie. 25 września skoncentrowana w lesie białaszewskim niemiecka artyleria oblężnicza rozpoczęła bombardowanie twierdzy, w tym armatami 210 mm sprowadzonymi z Królewca.
Od następnego dnia Niemcy prowadzili ostrzał twierdzy przez całą dobę. Początkowo artyleria forteczna miała duże trudności w zwalczaniu baterii oblężniczych, gdyż brak było rozpoznania stanowisk baterii wroga. Jednak dzięki wysiłkom kompanii aeronautycznej i obserwatorów artylerii mogła przystąpić do równorzędnej walki. 28 września niemiecka piechota ruszyła do szturmu, który załamał się w ogniu zaporowym artylerii fortecznej.
Natarcie 10 Armii Rosyjskiej w lasach augustowskich zmusiło Niemców 29 września do rozpoczęcia wycofywania wojsk spod Twierdzy Osowiec. W czasie odwrotu Niemców załoga twierdzy dokonała udanego wypadu, w wyniku, którego oddziały rosyjskie zdobyły zapasy materiałów i sprzętu wojskowego, zgromadzonego przez nieprzyjaciela oraz kilka ciężkich dział.
Działania wojenne roku 1914 dla twierdzy Osowiec zakończyły się jej utrzymaniem przez armie carską. 
Drugi atak miał miejsce 9 lutego 1915 r., kiedy to Niemcy przystąpili do akcji mającej na celu zajęcie Osowca, z jednoczesnym atakiem na Łomżę. Załoga twierdzy, wchodząca w skład 10 armii robiła częste wypady niepokojące przeciwnika. Jednocześnie umacniano pozycję twierdzy przygotowując ją na wszelkie ewentualności.
1 dywizja niemieckiej obrony krajowej bezskutecznie próbowała zająć pozycję sośnieńską. 17 lutego Niemcy znajdowali się w odległości 10 km od Osowca. Zamierzali oni za wszelką cenę przejść linię Biebrzy i Narwi zdobywając Osowiec i Łomżę. Pod twierdzę sowiecką podciągnięto artylerię oblężniczą wycofaną spod Łomży. Mniemano, że jej użycie da podobnie genialne efekty, jak przy oblężeniu twierdz francuskich. Ostrzał rozpoczęto 25 lutego.
Niemcy rozporządzali 10 armatami kalibru 100 mm i 2 kalibru 150 mm, 32 haubicami polowymi i taką sama liczbą moździerzy, 4 moździerzami i 3 działami najcięższego kalibru do 420 mm włącznie. Wystrzelili oni około 200 tys. pocisków o kalibrze ponad 100 mm. W samej twierdzy Rosjanie naliczyli około 30 tys. lejów
Do korygowania ognia artylerii Niemcy używali samolotów i balonów na uwięzi. Mimo tak ciężkiego ostrzału Rosjanie utrzymali pozycję sośniańską. Ostatecznie próba przełamania przez Niemców pozycji obronnej na Biebrzy spełzła na niczym i wycofali oni swoje oddziały na linię Rajgród - Szczuczyn.
Ponownie Niemcy podeszli pod Osowiec w lutym 1915 roku. Wielokrotne próby zdobycia twierdzy przez oddziały niemieckie kończyły się niepowodzeniem. Niemcom nie udało się ani zniszczyć fortów, ani złamać morale obrońców. Nie powiodły się ataki piechoty. Również podjęta próba zdobycia twierdzy 6 sierpnia połączona z atakiem gazowym została odparta przez obrońców.
Dopiero w drugiej połowie sierpnia 1915 roku w związku z ogólną sytuacją na froncie, dowództwo rosyjskie rozkazało wycofać wojska na nową rubież obrony. Załoga, po 6 miesiącach walki opuściła forty, uprzednio wysadzając je w powietrze. Do lipca 1915 r. działania pod Osiowcem miały charakter drugorzędny. Pod koniec miesiąca w związku z akcją zaczepną grupy Galwitza i 8 Armii niemieckiej postanowiono wykonać atak gazowy na pozycję sośniańską. 6 sierpnia 30 baterii gazowych rozpoczęło atak przy pomocy chloru z dodatkiem innych gazów trujących.
Z chwilą, gdy wiatr powiał w kierunku broniących się Rosjan, żołnierze niemieccy wypuścili chlor z baterii gazowych, liczących kilka tysięcy butli stalowych. W kilka minut utworzyła się ogromna chmura szerokości kilku kilometrów i wysokości kilkunastu metrów. Pchana siłą wiatru dotarła do pierwszych okopów, a później przeszła nad wszystkimi budowlami wojskowymi, które były rozmieszczone na terenie czterech wydzielonych obszarów, zwanych fortami.
W wyniku działania chloru uległo śmiertelnemu zatruciu prawie dwa tysiące żołnierzy rosyjskich. Jednakże z powodu tego samego czynnika, na wskutek zbyt szybkiego przejścia do natarcia zginęło również około tysiąca Niemców.
Twierdza Osowiec została ewakuowana wraz z załogą dopiero w dniach 18 - 23 VIII 1915 r., w związku z ogólną niekorzystną dla Rosjan sytuacją strategiczną na wszystkich frontach. Mimo to, jako jedna z nielicznych zdała egzamin.
Jej obrona przeszła do historii. A nawet została porównana z działaniami wojennymi w 1916 r. pod Verdun we Francji. Niemcy w Twierdzy Osowiec przebywali aż do 22 lutego 1919 r. Opuścili ją z chwilą zakończenia ewakuacji ich armii okupacyjnej. Tym samym Osowiec znalazł się w granicach państwa polskiego.
Po zakończeniu pierwszej wojny światowej w częściowo odbudowanych umocnieniach stacjonowało Wojsko Polskie. W pobliżu wybudowano liczne fortyfikacje (m.in. słynne schrony w rejonie Wizny).
Arkadiusz Studniarek
