W DOBIE REFORM OŚWIECENIOWYCH
Wilno 7 czerwca 1784 r.
List Ignacego Massalskiego biskupa wileńskiego do dziekanów i plebanów swej dieczezji, w sprawie sporządzenia opisów parafii i odesłania ich do kancelarii biskupiej w Wilnie.
Ignacy Jakub książę Massalski, z Bożej [i] Stolicy Apostolskiej łaski, biskup wileńskiPełniąc obowiązek pasterski, od Najwyższego Pasterza na nas włożony, usiłujemy powierzoną nam trzodę poznać jak najzupełniej, ażebyśmy duchownym jej potrzebom doradzać mogli.
Tym końcem zaleciliśmy JMM księżom dziekanom, ażeby dokładnie beneficjów i parafii swoich dekanatów, oraz stanu dusz w nich się znajdujących opisanie nam sporządzili. Uskutecznienie naszego żądania pociąga za sobą drugie.
Długim doświadczeniem nauczeni jesteśmy, jak do prowadzenia rządu pasterskiego, potrzebna jest wiadomość położenia szczególnych miejsc diecezji naszej. Te bowiem, gdyby na karcie geograficznej wiernie i dokładnie były wyłożone i pod oczy podpadały, wiele sprzeczek i spraw, z samego na karcie wejrzenia, mogły być ułatwione i przyśpieszone.
Nadto, ułożona karta geograficzna diecezji naszej, większą część Księstwa Litewskiego zajmującej, do wiela pospolitych pożytków byłaby zdatną. Zna te pożytki każdy oświecony obywatel i nie może ich dla Ojczyzny nie życzyć. Znajome są najszczególniej Jego Królewskiej Mości, panu naszemu miłościwemu, który Kraju od siebie ukochanego radłby mieć zawsze obraz przed oczami, żeby do najodleglejszych zakątków, troskliwość Ojcowską rozciągając, ku jednemu dobra powszechnego zamiarowi, wszystkie wszystkich szczególnych miejsc własności doprowadzał.
Wątpić nie możemy, że duchowieństwo diecezji naszej i świeccy majętności posesorowie, do tak pożytecznego zamysłu chętnie się przyłożą.
Z tych więc powodów wszystkim JMM księżom dziekanom i plebanom jak najusilniej zalecamy, ażeby podług przyłączonych "Artykułów" i na wzór opisania Podbrzeskiego kościoła, każdy położenie miejsc, dróg, miast, miasteczek, wsi, nawet przez ludzi ruskiego obrządku lub obcej religii osiadłych, tudzież zaścianków, sporządził, a potem najdalej na 15 Augusta, roku teraźniejszego [15 VIII 1784] do właściwego dziekana, a JM księża dziekani do Kancelarii Naszej Zadwornej na pierwszy Septembra [1 IX] odesłali. Na dowód czego, niniejsze zalecenie, ręką naszą, przy wyciśnieniu zwykłej pieczęci, podpisaliśmy.
Dan w Wilnie, w Kancelarii Naszej Zadwornej dnia 27 miesiąca Junii [27 VI] 1784 r.
Ignacy biskup. Artykuły, według których ma być uczynione jak najdokładniejsze opisanie całej diecezji, na uskutecznienie mapy, czyli karty geograficznej. 1-mo.
Każdy JM ks. pleban wziąwszy od swego parafialnego kościoła, i wyraziwszy w którym archidiakonacie, dekanacie, województwie, ziemi, powiecie jest położony, wyrazi wszystkie wioski i miejsca należące do niego porządkiem alfabetu, nie zaniedbując nawet i nowych osad, i oraz tychże wiosek i miejsc położenie i odległość od swego parafialnego kościoła.
Przy każdej z osobna wiosce wyrazić dziedzica lub posesora, tak świeckiego, jak i duchownego, lub zakonnego, etc.
Położenie, albo "Situs" wiosek i miejsc należących do parafii wyrazić się ma przez 8 punktów, czyli stron horyzontu, to jest: północ, południe, wschód, zachód, wschód letni, wschód zimowy, zachód letni, zachód zimowy, co najprostszemu rolnikowi wiadomo jest.
Nota bene: Podczas opisania, najwygodniej będzie, tak sobie uszykować stolik, żeby usiadłszy przy stoliku tymże, obrócić się twarzą na samą północ. Wszystkie wyrażone strony i punkta położenia wschodnie będą w prawej ręce, a zachodnie w lewej.
Miara odległości miejsc od parafialnego kościoła ma być zawsze wyrażana przez miarę mil. Ponieważ zaś w kraju naszym mile nie są równe, żeby tę trudność, ile być może ułatwić, na trojaki gatunek mile podzielić można, to jest: na mile wielkie, mierne i małe, także też i części tych mil: to jest trzy ćwierci mili, pół mili, mniej lub więcej, resztę odległości można wyrazić przez kroki. 2-do.
Wyrazić potrzeba odległość i położenia od parafialnego kościoła wszystkich w okolicy będących sąsiedzkich parafialnych kościołów, nawet chociażby w innej okolicy lub dekanacie zostawały, z tym jednak przydatkiem, że kościół ten położony jest na północ, na południe etc. 3-tio.
Pilnie się wypowiedzieć o położeniu i odległości znaczniejszych miejsc od swojej parafii, jako to: miast grodowych, powiatowych, archidiakonalnych, jak i też miasta wzajemnie od siebie odległe i położone, najdokładniej wyrazić. 4-to.
Droga do tych wszystkich miejsc, jeżeli jest prosta, albo dla nieprzebytych lasów, bagnisk i innych przeszkód, wiele zakrętów mająca, jeżeli jest równa, lub wzgórzysta, jeżeli jest twarda, kamienista, piaszczysta, bagnista etc., i wiele by czasu, to jest godzin, półgodziny na jej odprawienie w zimie i w lecie łożyć potrzeba, co circiter wyrazić może każdy, który te drogi często odprawia. 5-to.
Bagna, błota, jeziora i ich nazwiska, stawy, brody, sadzawki, kanały, mosty, przeprawy, groble, tamy, kępy, rzeki wielkie spławne, rzeczki, strugi, ścieki wód względem wsi lub miejsca, przy którym są położone.
Trzeba wyrazić: z której strony są położone, czyli z północnej, czy wschodniej, czy południowej, czy zachodniej? Skąd się poczynają? Pod które wioski i miejsca rozciągają się i płyną? Gdzie i przy której wiosce lub miasteczku łączą się z drugimi rzekami, rzeczkami, etc i czyli nie graniczą jednego powiatu, ziemi, województwa od drugiego? 6-to.
Góry znaczniejsze, wąwozy, bory, lasy, zarośle, krzaki etc Jak obszerne i jak położone są? Jakie po większej części gatunki drzewa w sobie zawierają? Sosnowe, czy li dębowe? Etc. 7-mo.
Młyny, tartaki, rudnie, hamernie, huty, folusze, miejsca starożytność jaką oznaczające, słone wody, etc., wiernie wyrazić. 8-vo.
Drogi partykularne i trakty publiczne, podług wyżej wspomnianej miary mil, porządnie wioskę po wiosce wymieniając i wyrażając odległość jednej od drugiej, począwszy od miast lub wsi, w której zostaje kościół parafialny, jak najdokładniej opisać, nie opuszczając żadnych okoliczności, jako się wyżej wspomniało, to jest lasów, borów, mostków, groblów, przewozów, przepraw, wiosków pobocznie położonych i od traktu tego, który się opisuje, nieco oddalonych, a dla otwartości pola widzianych, laskiem lub górą zasłonionych, tak w prawą, jak i w lewą stronę tegoż traktu.
Co żeby tym porządniej i bez żadnego zamieszania uczynić się mogło, trzeba podzielić też opisania dróg:
1-mo. Każdą z osobna drogę opisać, do wszystkich wiosek, w własnej parafii zawartych, kończąc zawsze przy wiosce najdalszej tejże parafii, z przydatkiem opisania drogi do najbliższej graniczącej i przytykającej wioski innej sąsiedzkiej parafii.
2-do. Opisanie do sąsiedzkich wkoło będących kościołów. Gdzie zaś jest tak położony kościół, swoją parafią przytyka do inszego dekanatu, lub nawet inszej diecezji, tedy mieć pilna pamięć na to potrzeba, żeby też opisanie i do obcych kościołów podobnym sposobem się rozciągało.
3-tio. Podobnież drogi opisanie do kościoła, od którego dekanat ma swoje nazwisko. 4-to. Podobnież opisanie drogi do najbliższych okolicznych miast królewskich i do miasta swego archidiakonalnego. Gdzie zaś kościoły są na pograniczu krajowym, tedy opisanie drogi do miast, miasteczek i wsiów obcego panowania przynajmniej milę jedną ma się rozciągać. Wyjąwszy, gdzie Wisła jest dzisiaj granicą krajową. 9-no.
Ponieważ granice juryzdykcji duchownej zazwyczaj różne są od granic wojewódzkich, ziemskich i powiatowych, także w jednej parafii różne od siebie województwa, ziemie, powiaty, przytykać do siebie i graniczyć mogą, przeto jeżeliby się taka zdarzyła parafia, potrzeba będzie dokładnie wyrazić o tychże granicach: Skąd się poczynają? Którędy się ciągną? I gdzie się kończą? I oraz wioski i miejsca parafialne: W którym powiecie i ziemi położone są?
Rysunków żadnych (chyba, żeby kto miał już zrobioną geometrycznie kartę swojej parafii), ale opisanie, według niniejszych punktów, koniecznie ma być przysłane. Kosztów na sprowadzenie geometrów nie trzeba, tylko szczerze, dokładne według niniejszych punktów opisanie na miejscu ma być uczynione i podpisem własnej ręki księdza plebana stwierdzone.
Nota 1-mo. Opisanie to ma być na papierze ordynaryjnym "pagina fracta", ażeby arkusze co do wielkości zgadzały się z sobą i potym księgi równej miary, bez obrzynania, oprawne być mogły.
Nota 2-do. Jak takowe opisania będą od plebanów wygotowane i do swych dziekanów dostaną się, trzeba, żeby ci dziekani przez alfabet - względem całych słów nazwisk kościołów - oneż ułożone, "ad respectiva Consistoria" odesłali.
A konsystorze całe, tak przez dziekanów odesłane, równie przez alfabet - co do swych archidiakonatów ułożą - aby się tym sposobem uformowały książki, względem każdego dekanatu jedna lub dwie etc., a to wszystko dla łatwiejszego potym w całym dziele obejścia się i porozumienia." Akcja spotkała się z wielkim zainteresowanie i zrozumieniem kleru.
Szczegółowa, wręcz drobiazgowa, ankieta nakazywała każdemu proboszczowi dostarczenia informacji o przynależności parafii do dekanatu, województwa, powiatu oraz wymienienia wszystkich miejscowości, z podaniem ich właścicieli i położenia względem kościoła, określenia odległości tego kościoła od wszystkich sąsiednich miast, szczegółowego opisu sieci wodnej (rzek, strumieni, bagien i stawów), gór, wąwozów, zalesienia terenu z uwzględnieniem gatunku drzew, wymienienia rudni żelaznych, hamerni miedzianych, młynów wodnych i wietrznych, tartaków i innych.
Określić należało granice administracyjne przebiegające przez teren parafii. Ankietę uzupełniono instrukcją na jakim papierze i w jakim formacie miały być opisane...
cdn...