W DOBIE REFORM OŚWIECENIOWYCH - 3
W czasie Powstania Kościuszkowskiego oddziały wojsk pruskich dowodzone przez mjr. W. Roltzenberga zajęły obszar po Narew i Biebrzę, a nawet zajęły Goniądz. 24 czerwca 1794 r. doszło do bitwy pod Osowcem i Klimaszewnicą.Oddziały powstańcze dowodzone przez ppłk. Tadeusza Niewiarowskiego w kontrofensywie rozbiły placówkę pruską w Osowcu, a następnie wzmocnione pospolitym ruszeniem i ochotnikami po stoczonych walkach wyparły nieprzyjaciela z okolic Osowca, zmuszając go do wycofania się. 30 czerwca 1794 r. Komisja Porządkowa Ziemi Bielskiej wyznaczyła pospolite ruszenie parafii zabiebrzańskich w Goniądzu. Tego dnia zgromadziło się pod Goniądzem 1200 ludzi. Do Goniądza przybył z polecenia gen Karwowskiego rtm. Więckowski z por. Remiszewskim w celu objęcia dowództwa i przygotowania oddziału do działań. 7 lipca 1794 r. pospolite ruszenie z Goniądza ruszyło do wsi Ruda, a później wkroczyło do Prus Wschodnich.
Doszło wówczas do dewastacji kościoła szpitalnego św. Ducha w Goniądzu. W 1804 r. pisano o tej świątyni: kościół drewniany w figurze ośmiokątnej, długi łokci 27, szeroki łokci 12 1/2 przez starość, zaniedbanie, użycie w czasie rewolucji na magazyn tak był spustoszały, że już w nim nabożeństwo nie odprawiało się. Miejscowy proboszcz przekazał srebra kościoła farnego na wsparcie Insurekcji Kościuszkowskiej, w inwentarzu majątku kościelnego wówczas zanotowano: Reszta srebra w czasie Rewolucji z dyspozycji Rządu podówczas Polskiego na potrzeby krajowe zabrane. Poznanie dziejów każdej rodziny, która w przeszłości i współcześnie nam zamieszkiwała teren gminy Jaświły umożliwiają księgi metrykalne, zawierające informacje o chrztach, ślubach i pogrzebach. Bogate pod tym względem archiwa parafialne zachowały się zarówno dla Dolistowa, Knyszyna i Kalinówki. Niestety przepadły, głównie wskutek pożarów świątyń archiwa w Goniądzu i Jasionówce. W połowie XIX w. w kościele dolistowskim notowano następujące księgi metrykalne, z czasów przedrozbiorowej Rzeczpospolitej:
Księgi chrztów w parafii dolistowskiej:
1. 23 III 1617 - 30 XII 1640 r.
2. 19 IX 1641 - 18 VIII 1666 r.
3. 19 IX 1666 - 24 XII 1706 r.
4. 2 I 1707 - 15 IX 1718 r.
5. 24 IX 1718 - 18 VIII 1727 r.
6. 18 VIII 1727 - 30 XII 1736 r.
7. 22 I 1737 - 29 XI 1750 r.
8. 30 XI 1750 - 6 XI 1770 r.
9. 7 XI 1770 - 13 V 1785 r.
10. 3 XI 1785 - 16 III 1798 r. Księgi ślubów w parafii dolistowskiej:
1. 3.I 1616 - 20 V 1666 r.
2. 11 VI 1666 - 2 I 1688 r.
3. 28 X 1688 - 1 II 1710 r.
4. 1 II 1710 - 25 X 1744 r.
5. 25 X 1794 - 3 II 1782 r.
6. 9 II 1782 - 23 X 1821 r. Księgi zmarłych w parafii dolistowskiej:
1. 5 III 1751 - 10 IX 1785 r.
2. 20 IX 1785 - 31 I 1804 r. Najstarsza z ksiąg chrztów w latach 1619-1623 odnotowała 830 chrztów. W ciągu tego pięciolecia były to chrzty z miejscowości:
Dolistowo - 233,
Zabiele - 111,
Jaświły - 90,
Mociesze - 54,
Smogorówka Mała - 50,
Mikicin - 41,
Jatwieś wieś - 33,
Jadeszki - 32,
Wroceń - 32,
Smogorówka wieś - 31,
Jaruszi (?) - 23,
Moniuszki - 21,
Jatwieś Mała - 16
Jagłowo 12,
Kopytkowo - 10,
Jatwieś Wielka - 9,
Pólkowo - 9,
Dzięciołowo - 7,
Jasionowo 7,
Smogorówka Duża - 4,
Szaciły - 2,
Mukowozy - 1,
Gile - 1,
Radziłowo - 1. Przeglądając księgi metrykalne zwracają uwagę miejscowości rzadko pojawiające się, o nazwach zanikłych: Kisla, Mogilice (vel Mogilia), Mukowozy, Budy na Grądach.
W Jasionówce, w archiwum parafialnym zachowały się następujące najstarsze księgi metrykalne. Są one niezbędne przy poznaniu dziejów rodzin zamieszkałych m. in. w Starowoli, Krzywej i Bobrówce:
Księgi chrztów w parafii jasionowskiej:
1. 1741-1756 r.
2. 1642 (kart 4), 1757-1762, 1794-1796 r. Księgi ślubów w parafii jasionowskiej:
1. 1757-1761 r.
2. 1764-1800 r. Księgi zmarłych w parafii jasionowskiej:
1. 1757-1761
2. 1764-1800 r. Miejscowości Bagno, Bobrówka, Brzozowa, Starowola w okresie staropolskim przynależały do parafii rzymskokatolickiej w Kalinówce Kościelnej. Zwraca uwagę niewielka liczba wpisów metrykalnych dotyczących wsi Brzozowa, mimo że była to wieś ludna. Świadczy to o odrębnym prowadzeniu rejestracji metrykalnej w kaplicy w Brzozowej. Archiwum tamtejsze nie posiada dziś ksiąg metrykalnych z czasów przedrozbiorowych.
W kalinowskim archiwum parafialnym zachowały się księgi metrykalne: Księgi ochrzczonych w parafii kalinowskiej:
1. 1764-1788 r.
2. 1788-1816 r. Księgi zaślubionych w parafii kalinowskiej:
1. 1764-1787 r.
2. 1788-1792 r.
4. 1797-1814 r. Księgi zmarłych w parafii kalinowskiej:
1. 1749-1799 r.
2. 1797-1809 r. WÓJTOSTWO DOLISTOWSKIE ZIELEPUCHÓW ok. 1492-1545 Początki dóbr ziemskich Dolistowo związane były z istnieniem wójtostwa dolistowskiego. Powstało ono jako efekt kolonizacji włości monarszej przeprowadzonej przed 1505 r. przez króla Aleksandra Jagiellończyka. Wójtostwo dolistowskie w 1526 r. obejmowało 47 "osiadłych" włók chłopskich (=776 ha). Wójtowi dano w nagrodę na dziedziczną własność 8 włók uprawnych (=132 ha). W lutym 1505 r. włość goniądzka, wraz z wójtostwem dolistowskim została nadana księciu Michałowi Glińskiemu. Później, po ucieczce Glińskiego do Moskwy, 1 I 1509 r. terytoria te otrzymał Mikołaj Mikołajewicz Radziwiłł wojewoda wileński i kanclerz Wielkiego Księstwa Litewskiego. W podziale schedy po zmarłym w 1522 r. właścicielu dóbr goniądzkich Mikołaju Mikołajewiczowi Radziwille, dokonanym w 1526 r. wójtostwo dolistowskie przypisano do włości rajgrodzkiej. Wójtostwo to, przed 1505 r., mocą przywileju króla Aleksandra Jagiellończyka, zostało nadane Piotrowi Mikołajewiczowi Zielepusze. W 1529 r. ten ostatni już nie żył. 19 października 1529 roku, przed sądem królewskim, zapadł wyrok wyzwalający spod jurysdykcji i ucisku Radziwiłłów szlachtę goniądzką i likwidujący jej poddaństwo. Tym, którzy wywiedli swe szlachectwo, przywracał przywileje i wolności, służące innej szlachcie Wielkiego Księstwa Litewskiego: "cała szlachta goniądzka, którzykolwiek albo przywileje przodków naszych mają albo mieli, ale im je odebrano, albo szlachectwa swego przed nami według rozkazania naszego dowiodą przy pospolitym przywileju ziemskim, a przy tej sposobności i wolności, przy której inna szlachta, poddani nasi są, zostawiamy i od mocy i rozkazania panów [Radziwiłłów] wojewodziców uwalniamy teraz i na potem..." Dekret wyroku królewskiego z 1529 r., wśród szlachty goniądzkiej wymienił niejaką Zielepuszynę, niewątpliwie wdowę po Piotrze Mikołajewiczu Zielepusze, wójcie dolistowskim. Piotr Zielepucha zmarł bezpotomnie, bo własność już w 1529 r. przeszła w ręce Jerzego Jackowicza Zielepuchy, pewnie bratanka zmarłego wójta. W tymże 1529 r., w procesie przeciwko Radziwiłłom, występował on jako komisarz królowej Bony. Jerzy Jackowicz Zielepucha był z nominacji Bony namiestnikiem żorosławskim, trabskim i molawickim.
Wywodził się z Kundzina koło Sokółki. Był potomkiem Piotra Kundy, bojara, właściciela dóbr kundzińskich. Jurga Jaczkowicz Zielepucha jako urzędnik królowej Bony, zarządzał dzierżawami: Żorosławką oraz Malawiczami (w związku z tym wzmiankowany był 13 maja 1536 r.). Później Jerzy Zielepucha w imieniu Bony był ponadto namiestnikiem w Łabnie i Kwasówce. Ożeniony był z Krystyną Osmogorówną. 12 października 1530 r. dokumentem wystawionym w Kraowie król Zygmunt I potwierdził Jerzemu Jacowiczowi Zielepusze posiadanie wójtostwa dolistowskiego, już wcześniej nadanego. Jednocześnie dodał mu kolejne 24 włóki w Dolistowie i młyn o 1 kole na rzece Biebrzy.
Dziećmi Jerzego i Krystyny Zielepuchów byli: Paweł, Leonard, Dorota i Marita. Każde z nich miało prawo do schedy po ojcu, w tym do dóbr dolistowskich. Paweł Zielepucha jako chorąży ziemi bielskiej wzmiankowany był w latach 1541-1548. 20 X 1551 już nie żył, bo nominację na urząd chorążego otrzymał jego następca - Stanisław Jałbrzyk Wyszyński. Paweł Zielepucha pewnie był bezdzietny i może nie żonaty. Spełnienie obowiązków majątkowych wobec sióstr spowodowało, że Paweł Zielepucha z Dolistowa z własnej części dokonał pobożnej fundacji na rzecz kościoła w Dolistowie. 5 XI 1544 r. przed urzędem grodzkim brańskim chorąży bielski oddał swoje dziedzictwo w Dolistowie pobożnemu Melchiorowi proboszczowi i komendarzowi w Dolistowie. Leonard Zielepucha (syn Jerzego, rodzony brat Pawła chorążego bielskiego) ożenił się z Anną Grajewską, córką Hieronima (Mazowszanką, z powiatu wiskiego). 11 lutego 1544 r. zabezpieczono wiano w Dolistowie na dobrach ojczystych i macierzystych Leonarda Zielepuchy. Do rąk Leonarda Zielepuchy dotarła też kwota posażna - 250 kop gr pol. Wpłacili ją Stanisław Grajewski, Jan Lachowski i Bartłomiej Ławski z Księstwa Mazowieckiego ziemi wiskiej, powiatu wąsoskiego. W 1548 roku Leonard Zielepucha już nie żył. 16 października 1548 r. wdowa po nim była zaślubiona po raz drugi.
Drugim jej mężem był Bartłomiej Wlewski, wójt w Jaświłach. Tego dnia kwitowała Macieja Lewickiego, dziedzica na Dolistowie, z kwoty 150 kop gr zapisanej jej przez zmarłego męża Leonarda Zielepuchę. Anna Hieronimówna z Grajewskich (wdowa po Leonardzie Zielepusze) była siostrą Marcina Grajewskiego dworzanina JKM, pisarza ziemi wiskiej. Bartłomiej Wlewski miał z nią dzieci, jednak osierocił je (po 1580 r.) gdy były jeszcze małe. Dlatego też prawną opiekę nad nimi sprawował wuj - Stanisław Grajewski właściciel Dolistowa.
W 1543 r. przed aktami brańskimi występowała Dorota córka niegdyś Jerzego Zielepuchy i Krystyny Osmogorówny, wdowa po Stanisławie Sławskim, dziedzicu Mikicina. Jej rodzonymi braćmi byli: Paweł Zielepucha chorąży bielski i Leonard Zielepucha, a siostrami Marina żona Wojciecha Kwinta dworzanina JKM i Helena żona Leonarda Niewiarowskiego.
24 XII 1543 r. przed urzędem brańskim ta sama Dorota zeznała, że należne jej prawem naturalnym po rodzicach 100 kop gr pol. z wszystkich dóbr ojczystych i macierzystych: Dolistowa, Kramkówki i Nowosiółek, spłacili bracia - Paweł chorąży bielski i Leonard Zielepuchowie. Również 28 I 1544 r. w Brańsku kwitowała tychże braci z należnych 100 kop gr lit. inna z sióstr - Marina niegdyś również siostra Jerzego Zielepuchy i Krystyny Osmogorówny, a żona ur. Wojciecha Quinty dworzanina królewskiego. 11 II 1544 r. urzędnik ziemski Konrad Wroczeński dochodził w sądzie bielskim w imieniu Heleny wdowy po Leonardzie Zielepusze - należnych jej kwot tytułu gruntów w Dolistowie...
cdn...